بادگیرهای یزد مهندسی ساز هستند

به گزارش خبرنگار مهر، در تحقیقی که از سوی این گروه وابسته به دانشکده معماری دانشگاه یزد بر روی نحوه ساخت و ویژگیهای معماری بادگیر انجام گرفته مشخص شد، مساحت زیربنای خانه، مساحت حیاط، اندازه حوض درون حیاط، عمق قنات و زیر زمین خانه در میزان بلندا و پهنای بادگیر اهمیت داشته است.

بادگیر از سمبلهای معماری ایرانی است، ایرانیها این سیستم خلاقانه تهویه هوا را با بهره گیری از محاسبات هندسی، مکانیکی و معماری با ساخت نماهای خوش فرم در مناطق گرم و کویری برای تهویه ی هوا بر بام خانه‌، آب انبار و گاهی نیز معادن می ساختند، بادگیرها انواع مختلفی دارند که حالت معمولی آن چهار گوش است و در دیوارهای چهارگانهٔ آن چند سوراخ تعبیه شده‌است. درون بادگیر با تیغه‌ها و جدارهایی که از خشت یا چوب و خشت ساخته شده به چند بخش تقسیم می‌شود.

در همین رابطه رئیس دانشکده معماری دانشگاه یزد در گفتگو با خبرنگار مهر با اشاره به پژوهش انجام گرفته بر روی بادگیرها تصریح کرد: اقلیم شهر یزد تا 600 یا 700 سال پیش با اقلیم کنونی آن بسیار متفاوت بود، این شهر در آن دوره پر بود از خانه باغهایی که اکنون هیچ اثری از آنها وجو ندارد.  

آنگونه که دکتر کاظم ماندگاری می گوید مساحت زیربنای خانه، مساحت حیاط، اندازه حوض درون حیاط، عمق قنات و زیر زمین خانه پشت یا رو به آفتاب بودن ساختمان و موقعیت جغرافیای ساختمان در اندازه ارتفاع و پهنی بادگیر ساخته شده اهمیت داشته و هیچ بادگیری بدون توجه به این عوامل ساخته نمی شد.

نتایج تحقیقات نشان می دهد خانه باغهای یزد کمک بسزایی به خنک بودن و خنک ماندن هوای شهر و مهار گرمای کویر می کرد، به همین دلیل نیز نیازی به ساخت بادگیر تا آن مقطع زمانی در این شهر احساس نمی شد، اما پس از آن با افزایش جمعیت و توسعه شهر رفته رفته خانه باغها جای خود را به بافت متراکم مسکونی داد.

این استاد دانشگاه می افزاید: تغییر در معماری شهری و تراکم ساختمانی موجب شد گرمای کویر در یزد بیش از پیش احساس شود، از همین مقطع معماران و مهندسان شهری به صرافت ساخت و طراحی سازه ای افتادند که بتواند از گرمای کویر بکاهد و تا حدودی فضای داخلی ساختمانها را خنک کند.

بررسیها نشان می دهد بادگیر از همین مقطع متولد شد و بر فراز ساختمانهای یزد نشست. هم اکنون در حدود 20 ساختمان از خانه های تاریخی مربوط به اولین دوره ساخت بادگیر در یزد شناسایی شده که "خانه طاق بلندها" و "خانه آغا" از معروفترین این بناها هستند.

دکتر ماندگاری با اشاره به دوره زمانی قاجاریه و افزایش ساخت بادگیر در شهر یزد می گوید: در دوره قاجار در خانه هایی که در موقعیت بادگیری قرار داشت از بادگیرهای بلند و پهن استفاده می شد و با استفاده از این تکنیک هوای ساختمانها را خنک می کردند. در همین دوره برای خنک کردن خانه هایی که در موقعیت گود قرار داشتند و نمی توانستند از باد استفاده کنند از سیستمهای دیگری مانند گودال باغچه و حوضخانه بهره می بردند.

بنا بر گفته های رئیس دانشکده معماری دانشگاه یزد بر بالای خانه هایی که در موقعیت بلند قرار داشته اند بادگیرهای بلندی نیز ساخته می شد و در دیگر خانه ها بادگیرهایی با ارتفاع کم ساخته می شد که کارکرد اصلی آن به دلیل استفاده از تغییر دما در بالا و پایین برای ایجاد کوران داخلی هوا و گردش هوا در فضای خانه بود.  

استاد دانشگاه یزد همچنین در رابطه با نحوه خنک کردن باد گرم کویر در بادگیر می گوید: بادگیرها از پایین با "پای آب" یا قنات در ارتباط بوده و از همین طریق هوای گرم وارد شده خنک می شد.

استفاده از بادگیر در همه فصول سال معمول نبود، در انتهای بادگیرها ورودیهای مشبکی تعبیه می شد که در ایام و ساعاتی که به هوای خنک نیازی نبود توسط درهایی عمودی بسته می شد، تا از ورود گرد و خام و هوای سرد در فصل سرما به درون خانه جلوگیری شود، دکتر ماندگاری این مطالب را در پاسخ به سوالی در رابطه با ورود گرد و خاک کویری و سرما در فصل زمستان از طریق دریچه بادگیر به درون ساختمان و نحوه مواجه با آن اعلام می کند.

علاوه بر این دکتر بهادری نژاد از اساتید برجسته مکانیک دانشگاه شریف نیز تحقیقات مفصلی در رابطه با محاسبات مکانیکی چرخش باد در بادگیرها انجام داده است که با استفاده از نتایج همین تحقیقات اقدام به طراحی و ساخت بادگیر بر بالای یکی از ساختمانهای دانشگاه یزد نیز شده است.

اگر به بافت تاریخی یزد که به " بزرگترین بافت خشتی دنیا " نیز مشهور است نگاه کنیم هنوز هم بادگیرهای زیادی را بر بالای خانه های آن خواهیم دید، این بافت با شماره 15000 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت برسد. و به گفته کارشناسان اقبال فراوانی برای ثبت در فهرست آثار جهانی نیز دارد.