به گزارش خبرنگار مهر در رشت، دریاچه خزر به عنوان بزرگترین دریاچه دنیا همواره نقش بزرگی را در ساختار ژئوپلتیک منطقه ایفا کرده است، این دریاچه به تنهایی نزدیک به 40 درصد مجموع مساحت دریاچه های دنیا را شامل می شود و از سوپریور دومین دریاچه دنیا پنج برابر بزرگتر است و حتی از مجموع خلیج فارس و دریای عمان وسعت بیشتری دارد. این منطقه از جهان از نظر فعالیتهای بازرگانی، کشاورزی، دریانوردی، موقعیت استراتژیکی و بهره برداری از منابع منطقه نفت و گاز و استفاده از ماهیگیری اهمیت زیادی دارد.
پس از فروپاشی روسیه کشورهای روسیه، آذربایجان، ایران، قزاقستان و ترکمنستان به صورت همسایگان این منطقه در آمدند، نظامی گری و مسائل نفتی و استفاده از ذخائر سطحی و بستر این دریا همواره مورد توجه این کشورها بوده است.
صنعت دریایی علاوه بر تضمین امنیت، نقش اقتصادی زیادی برای ایران دارد
بدون شک توجه به صنعت دریایی وشکوفایی اقتصاد دریایی دراین منطقه برای جمهوری اسلامی ایران بسیار مهم بوده و علاوه بر تضمین امنیت دارای نقش اقتصادی زیادی است.
دریای خزر بزرگترین دریاچه بسته جهان است که به مانند یک آبگیرلب شور بسته پذیرای انواع متعدد موجودات آبزی و گونه های متنوع و متفاوت ماهیان است.
نفت و گاز نیز از منابع سرشار دریای خزر به شمار می رود، این منابع ذخایری بسیار قابل توجه هستند که دنیا به آنها نیاز دارد و ین بخش مثبت قضیه است از سوی دیگر تعادل مناسبی میان نفت و گاز وجود دارد اما عوامل دیگر کمی چالش برانگیزتر هستند.
نخستین مساله محصور بودن برخی از کشورهای حوزه خزر در میان خشکی است و آذربایجان، ترکمنستان و قزاقستان دارای این وضعیتند وحتی این مسئله به نحوی درخصوص روسیه نیزدارای مصداق است، البته ایران درقسمت جنوب به دریا دسترسی دارد.
اما همه کشورهای دیگر درمیان خشکی محصور شده اند و برای انتقال محصولات خود به بازار به خطوط انتقال طولانی نیاز دارند، اما داشتن این خطوط انتقال طولانی برارزش نفت یا گاز در سرچاهی که از زمین بیرون می آید، تاثیرمنفی می گذارد.
چالش دیگر درمنطقه آن است که هنوز در زمینه بهینه سازی مشترک صادرات محصول و به کارگیری منافع حاصل همکاری های فرامرزی کافی وجود ندارد.
کشورهای حوزه دریای خزر باید بطور کامل از مزایای منابع هیدرو کربن استفاده کنند
نکته دیگر آن است که هنوز دلایل بسیاری برای عدم ثبات و اختلافات سیاسی وجود دارد، اینها مسایلی است که باید رفع شود تا کشورهای حوزه دریای خزر بتوانند به طور کامل از مزایای بسیار برجسته منابع هیدرو کربن استفاده کنند.
ماهیان دریای خزر و حوزه آبریز آن مشتمل بر 78 گونه و 49 زیرگونه است که در کل به 17 خانواده مربوط می شود، ماهیان استخوانی دریای خزر اکثرا جزء ذخایر و منابع ساحلی محسوب شده بدین جهت از ذخایر بسیار بالایی برخوردار نیستند و به راحتی تحت تاثیر فشار صید و صیادی تغییرات و نوسانات شدیدی را نشان می دهند.
خاویار و ماهیان خاویاری گونه های منحصر به فرد آبزیان دریای خزر را تشکیل می دهند که از ارزش صادراتی بسیار بالایی برخوردار هستند. هیچ تردیدی وجود ندارد که منابع حوزه دریای خزر از حجم واقعا زیادی برخوردارند و دراستانداردهای کاری می گنجند.
دریای خزر از دیدگاه بسیاری از کارشناسان و دست اندرکاران امور صنعتی و اقتصادی از توان بسیار بالایی برخوردار است و این مسئله توجه بسیاری از کارشناسان اقتصادی سایر کشورها را نیز به خود جلب کرده است.
فروپاشی اتحاد شوروی و ظهور کشورهای ساحلی جدید در حاشیه دریای خزر سبب شد بیش از پیش پهنه آبی منحصر به فرد دریای خزر تحت تاثیر آلاینده های متعدد و متنوع قرارگیرد، حساسیت و شکنندگی محیط زیست دریای خزر به جهت بسته بودن محیط آن و انباشته شدن آلاینده های مختلف به نوعی دریای خزر را با بحران اکولوژیک روبرو کرد.
نگذاریم دریای خزر به دریایی مرده بدل شود
پس از فروپاشی شوروی٬ شتاب برخی از کشورهای ساحلی این دریا برای بهره برداری های اقتصادی به گونه ایست که طبق شواهد موجود در آینده ای نه چندان دور انواع موجودات دریایی و پرندگان مهاجر در معرض تهدید انقراض قرار خواهند گرفت و دریای خزر به دریایی مرده بدل خواهد شد.
عضو هیئت علمی گروه علوم سیاسی دانشگاه گیلان با اعلام اینکه پتانسیلهای موجود دراین منطقه به چندین بخش اساسی تقسیم می شود، گفت: وضعیت ژئوپلتیک بسیار مناسب، دسترسی به بازارهای آسیای میانه و همجواری با چندین کشور، بافت فیزیکی مناسب و وجود قابلیت ایجاد صنایع بزرگ و مادر درمنطقه، کاهش هزینه های جابجایی و تردد به وسیله شناورهای دریایی، نزدیکی به بنادر مهم و استراتژیک کشورهای همجوار از قبیل بندر باکو و بندر آستارا خان روسیه و... ، وجود ذخایرغنی ماهیان خاویاری و آبزیان با ارزش دریایی، وجود منابع سرشار نفت و گاز از جمله ظرفیتهای در این منطقه است.
رضا سیمبر در ادامه به مقوله توسعه روند نظامی گری در کشورهای حاشیه خزر اشاره کرد و افزود: یکی از معضلاتی که بعد از فروپاشی شوروی کمونیستی همواره در ایجاد امنیت حوزه خزر مطرح بود، بحث نظامی شدن این منطقه است.
وی ادامه داد: ازآنجائی که کلیه مسایل این حوزه همچون محیط زیست٬ ماهیگیری٬ نفت و مساله نظامی شدن این دریا، از یکسو مشکلاتی به هم مربوط و پیوسته و از سوی دیگر مبتلا به تمامی دولتهای ساحلی بوده و اقدامات اطمینان ساز مهمترین بخش ایجاد امنیت در این حوزه است.
به هر حال کشورهای این منطقه در استفاده از دریای خزر دچار نوعی تقابل منافع هستند و بسیاری از آنها با ایجاد پیمانهای امنیتی پای سایرقدرتهای بزرگ را به این منطقه باز کرده اند.
شرایط کشورهای منطقه هم درخصوص مسائل نظامی حائز اهمیت است به طور مثال ترکیه در این منطقه دارای منافع غیرقابل انکاری است و در این زمینه همواره از هم پیمانان خود دفاع می کنند، همچنین بخش جنوبی قفقاز و درقسمت غربی دریای خزر٬ چالشهای موجود چچن و داغستان و مشکلات مربوط به مسلمانان این منطقه را نیز باید مورد نظر قرارداد.
هنوز در اقصی نقاط منطقه عوامل بسیاری برای ایجاد نا آرامی های بالقوه وجود دارد
بنابراین اگرچنین ادامه دهیم، هنوز در اقصی نقاط منطقه عوامل بسیاری برای ایجاد نا آرامی های بالقوه وجود دارند که همه آنها قابل رفع هستند، البته این کار به درایت٬ زمان و ثبات و توسعه اقتصادی نیاز دارد.
نظامی شدن روابط پنج کشور ساحلی در این حوزه منجر به رقابتهای تسلیحاتی فشرده و سپس حضور نظامیان بیگانه دراین محیط می شود و دراین میان تجربه خلیج فارس بسیار موثر است.
بطور قطع ایران وروسیه نقش بسیار موثرتری دراین راستا ایفا خواهند کرد زیرا روسیه تنها آبراه دسترسی به آبهای آزاد جهان از طریق رودخانه های ولگا و ولگا-دن است.
بنابراین یکی از مهمترین دغدغه های چهار کشوردیگر ورود تسلیحات سنگین دریایی از این راهها به دریای خزر است اما نباید فراموش کرد که دراین میان دو مولفه اساسی یعنی گرایش قزاقستان و آذربایجان به انجام مانورهای مشترک نظامی با غرب دراین دریا و حتی اعطای پایگاه نظامی به ناتو توسط آذربایجان و اظهار علاقه نسبت به آموزش نیروهای خود ازسوی نظامیان غربی براین مشکل افزوده است.
دراین چارچوب اولین پیش شرط اساسی در راستای ایجاد امنیت منطقه ای توافق جمعی پنج کشورساحلی در رسیدن به این دیدگاه خواهد بود که با ورود نیروهای نظامی امنیت منطقه ای توافق جمعی پنج کشورساحلی در رسیدن به این دیدگاه که با ورود نیرو های نظامی غیربومی به منطقه نه تنها امنیت این حوزه تامین نمی شود بلکه پیچیدگی های روانی – امنیتی این منطقه افزایش یافته تنها دستاورد آن ایجا بستر مناسب برای رقابت نیروهای فرامنطقه ای است.
دراین خصوص وضعیت کشورایران به دلیل قرارگرفتن دردو منطقه استراتژیک خلیج فارس و دریای خزر و حضور نیرو های بیگانه قابل تامل است، به لحاظ پیشینه حقوقی نیز تفاهمنامه 1813 و نیز 1828 میلادی موضوع حضور نیروهای نظامی خارجی را به صراحت محکوم کرده اند و همین امر در معاهدات 1300 و 1329 هجری شمسی نیز تکرار شده است.
به یقین نهادینه شدن روابط سیاسی٬ اقتصادی و امنیتی در این حوزه مستلزم گذشتها و همگرایی های فراوانی است که تعیین رژیم حقوقی دریای خزر یکی از آنهاست، به لحاظ ارتباط تنگاتنگ این امر با بخشهای حمل ونقل٬ محیط زیست٬ شیلات و نفت و گاز به نظر می رسد راهبردی ترین شکل همگرایی اولیه٬ ایجاد سیستم اقناعی رسیدن به " توافق های حداقلی " و پرهیز از " مطالبات حداکثری " است.
لزوم افزایش قدرت نظامی جمهوری اسلامی ایران بر تقویت صنایع دریایی در منطقه خزر
مشکل اساسی در بحث شناورهای نظامی ورود آنها به منطقه دریای خزر است، روسیه از طریق رود ولگا و ولگا- دن توانایی عبور شناورهای رزمی را به این منطقه دارد و حتی قادر به ساخت شناورهای بزرگ در بندر آستارا خان است و به این مسئله ورود شناورهای متعلق به جمهوری اسلامی ایران به دریای خزر از طریق رودخانه های متعلق به روسیه ناممکن است و لازم است تا در خصوص افزایش قدرت نظامی جمهوری اسلامی در این بخش به تقویت صنایع دریایی در منطقه خزر پرداخته شود.
در حال حاضر پتانسیلهای مهم دریایی همچون کارخانجات کشتی سازی و صنایع فرا ساحل صدرا، دانشگاه دریایی امام خمینی(ره)، دانشکده نیروی دریایی سپاه (چالوس)، کارخانه کشتی سازی وصنایع نفتی پرگاسیران، کارخانه تعمیر وکشتی سازی شهید تمجیدی (وزارت دفاع)، کارخانه کشتی سازی اروندان، کارخانه صنایع دریایی فجر، مرکز تعمیراتی نیروی دریایی ارتش ( انزلی و نوشهر) وکارگاههای تعمیراتی نیروی دریایی سپاه در منطقه خزر مشغول به فعالیت هستند و می توانند زمینه ساز توسعه ناوگان دفاعی و تجاری در منطقه خزر باشند.
وزیر دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران در دوازهمین همایش صنایع دریایی در زیباکنار رشت با اشاره به جایگاه استراتژیک دریای خزر برلزوم غیر نظامی ماندن این دریا تاکید کرد.
سردار احمد وحیدی با بیان اینکه دریا می تواند در ایران محور توسعه باشد، ادامه داد: برای رسیدن به این مهم باید الزاماتی از جمله توجه جدی تر به صنایع دریایی، ترویج مصرف غذاهای دریایی، شیلات و تعاملات تجاری در این حوزه بیشتر رعایت شود.
گسترش کشتی سازی در کشورهای همسایه رو به رشد است
وی همچنین بر لزوم داشتن نقشه راه در حوزه صنایع دریایی تاکید کرد و گفت: در مقایسه با کشورهای همسایه با وجود اینکه زیر ساختهای خوبی در بخش تعمیرات کشتی وجود دارد اما ضعف های متعددی در این زمینه نیز به چشم می خورد.
وزیر دفاع در ادامه خطر نشان کرد: گسترش کشتی سازی در کشورهای همسایه بسیار قابل توجه است از اینرو باید نسبت به این قضیه حساس بود و ظرفیتهای موجود را به موقع فعال کرد.
معاون وزیر صنایع و معادن و رئیس سازمان گسترش و نوسازی صنایع و معادن ایران نیزدراین همایش گفت: توسعه صنایع دریایی سیاستهای اجرایی کلانی را می طلبد.
سید مجید هدایت همچنین با بیان اینکه از مهمترین بخشهای صنایع دریایی " صنعت ساخت و تعمیر کشتی " است، افزود: صنعت کشتی سازی دارای مزیتی نسبی برای کشور است که رشد و شکوفایی آن سبب رشد و توسعه صنایع جانبی متعدد و رشد و شکوفایی اقتصاد کشور می شود.
سرمایه گذاری برای توسعه صنایع دریایی در شناورسازی و صنایع فرا ساحل ضروریست
به هر حال دریای خزر و منابع سرشار و بی پایان این منطقه حساس لزوم توجه بیشتر سرمایه گذاری و توسعه صنایع دریایی را بخشهای شناورسازی و صنایع فرا ساحل مشخص می سازد. نفت و گاز صنایع شیلات ( ماهیان خاویاری )٬ توسعه همکاری کشورهای منطقه ای و افزایش مبادلات کشورهای شمال - جنوب لزوم توجه به صنایع دریایی را در این منطقه اجتناب ناپذیر ساخته است.
حضور قدرتمند جمهوری اسلامی در منطقه دریای خزر منوط به برنامه ریزی مداوم و سرمایه گذاری منطقی و طولانی مدت در بخشهای مرتبط با صنایع دریایی است.
همزمان با فروپاشی شوروی چشم انداز همکاری ابعاد نوینی از مفهوم همکاریهای چند جانبه را در سطح منطقه ای پدیدار شده است، ماهیت تغییرات جهانی امروز مستلزم همکاریهای چندجانبه در دست یافتن به اهدافی است که از توانایی یک دولت یا گروه کوچکی از دولتها خارج است و این مسئله در خصوص منطقه دریای خزر از نمود بیشتری برخوردار است.