به گزارش خبرنگار مهر، 85 درصد عشایر آذربایجان شرقی به کار بافت ورنی مشغول هستند اما این هنر اصیل و بومی بیشتر در بین عشایر و برخی روستاهای منطقه ارسباران رواج داشته بطوریکه بیش از 20 هزار نفر از جمعیت منطقه به تولید ورنی اشتغال داشته و امرار معاش خود را از تولید ورنی تامین می کنند.
"ورنی" محصولی است میان گلیم و فرش که همچون سایر گلیم‌ها بصورت ذهنی و بدون نقشه از پیش تهیه شده به وسیله زنان و دختران عشایر و روستائیان منطقه ارسباران بافته می‌شود.
تار و پود این فرش همانند قالی از نخ‌های پنبه‌ای، پشمی و ابریشمی فراهم شده و گاهی برای چله‌کشی از پشم گوسفند هم که در منطقه بصورت فراوان وجود دارد استفاده می‌شود.
"ورنی" در میان عشایر شاهسون و روستاهای کلیبر، خداآفرین، هوراند و روستاهای بخش مرکزی از رونق قابل توجهی برخوردار بوده و در حال حاضر کشور ما تنها صادرکننده این محصول است.
این محصول هم بر روی دار افقی و هم بر روی دار عمودی بافته می شود که در داخل چادر و خانه‌های روستائیان و عشایر مستقر می‌شود.
نقشه ورنی نشانگر اعتقادات، آداب و رسوم و باورهای مردم این منطقه است و بیشتر در بافت آن از تخیلات ذهنی و شکل حیوانات و پرندگان استفاده می‌شود و معمولاً برای رنگ‌بندی ورنی از رنگهای لاکی، کرم، آبی روشن، سفید و پیازی استفاده شده و در ابعاد مختلف و به بازار عرضه می‌شود.
در مناطق وسیعی از ارسباران (اهر، کلیبر، هوراند و ورزقان، آبش احمد و خداآفرین ) ورنی بافی رواج داشته و مردم منطقه معمولاً مواد اولیه خود را از دلالان بومی و غیربومی گرفته و ورنی بافته شده را به صاحب مواد اولیه تحویل داده و فقط دستمزد دریافت می‌کنند.
منطقه ارسباران با جمعیتی بالغ بر 400 هزار نفر در شمال شرق آذربایجان شرقی واقع شده و شهرهای اهر، کلیبر و ورزقان را شامل می شود.
ورنی بافی، بومی آذربایجان بوده و هنوز دارای رونق و خواستار فراوان است. ورنی عمدتاً در قشلاق عشایر کوچ رو که حجم کاری کمتری دارند توسط زنان و دختران بافته می شود. به همین سبب بیشتر نقوش و رنگ آمیزی ورنی ها بافته شده در میان عشایر کاملاً متاثر از فرهنگ، باور و روحیات آنها و در میان روستائیان، متشکل از موتیفهای روستایی، ثابت و شناخته شده است که در قالب نقشه های شکسته و هندسی متصور می شود.
خاستگاه اصلی این صنعت منطقه عشایری آذربایجان بوده که از آنجا به دیگر مناطق گسترش یافته است. ورنی ارسباران محصولی مناسب برای صادرات غیرنفتی استان است و حمایت مناسب از ورنی‌بافان با ارائه تسهیلات کم بهره، تأمین مواد اولیه مناسب، برگزاری کلاس‌های بهبافی و خرید تضمینی این محصولات موجب ارتقای درآمد جامعه عشایری به خصوص فراهم کردن اشتغال پایدار برای زنان و دختران عشایری می شود.
در هر خانواده عشایری حداقل دو نفر به بافت ورنی اشتغال دارند و برابر یک تحقیق میدانی سالانه در منطقه ارسباران بیش از 14 هزار تخته ورنی در ابعاد و اندازه‌های مختلف تولید و به بازارهای داخلی و خارجی عرضه می‌شود که از این تولیدات 30 درصد مصرف داخلی و 70 درصد تولیدات آن به کشورهای اروپایی، آسیایی و حاشیه خلیج فارس صادر می‌شود.
در حال حاضر تولید ورنی در سطح جهانی منحصر به ایران بوده و در ایران هم فقط در مناطق فوق الذکر وجود دارد. ورنی های تولیدی آذربایجان معمولا در زمینه رنگهای لاکی، سرمه ای، کرم، سفید، پیازی و آبی روشن با نقش حیوانات در وسط و حاشیه تولید می گردد.
ورنی یا نوماک چیست؟
ورنی نه فرش است نه گلیم. بلکه نوعی زیرانداز است که هم سادگی و سبکی گلیم را دارد و هم ظرافت و زیبایی قالی را، ورنی به دلیل عدم استفاده از گره در بافت آن جزو گلیم و از جهت طرح، نقشه و شکل ظاهری آن مشابه قالی به نظر می آید.
محصول ورنی به عنوان نوعی زیرانداز، مفرش یا وسیله حمل اسباب و اثاث منزل عمدتا در منطقه کوچ و استقرار عشایر شاهسون مغان در آذربایجان و برخی نواحی پیرامونی و مرتبط با جمعیت و جوامع مستقر در این نواحی تداوم و تکوین یافته است.
قسمت ها و اجزای تشکیل دهنده ورنی
حاشیه: از اجزای اصلی نقشه ورنی بوده است و همانند چهارچوب یا قابی دور متن اصلی را احاطه کرده است، حاشیه خود از چهار قسمت به نامهای لور- زنجیره- حاشیه کوچک- حاشیه بزرگ تشکیل شده است.
متن یا زمینه اصلی: به فضای داخلی محصور بین قسمتهای مختلف حاشیه ورنی متن یا زمینه ورنی گفته می شود. متن بیشترین حجم و فضای ورنی را به خود اختصاص می دهد و متناسب با نگاره ها و نقوش پیاده شده در آن نقش یا طرحهای مختلف به خود می گیرد.
ترنج: طرح یا بخش میانی ورنی را تشکیل می دهد و معمولا با اشکال هندسی مختلف مانند دایره، لوزی، بیضی و انواع دیگر ضلعی نقش زده می شود.
نقوش و اندازه های رایج در ورنی
بیشتر نقوش از اشکال حیوانات و وحوش منطقه ارسباران تا ثیر پذیرفته و نقش عمده حیوانات عبارتست از : گوزن، مرغ و خروس،گریه، مار، پرندگان محلی، آهو، گوسفند، شتر، گرگ، عقاب و غیره است. تولید این صنعت صرفا خانگی بوده و ابزار آن از قبیل دار، دفتین، هاف و کجو می باشد که همگی در محل تهیه می شود و غالبا در همان اطاقی که خانوار عشایری سکونت دارد تولید صورت می پذیرد.
ورنی در اندازه های مختلفی بافته می شود که شامل این موارد است: ورنی قالیچه با ابعاد۱۲۰*۲۵۰ سانتیمتر، ورنی کناره با ابعاد۱۲۵*۳۲۰ سانتیمتر ، ورنی پشتی با ابعاد۷۰*۱۰۰ سانتیمتر و ۶۰*۹۰ سانتیمتر، ورنی قالی با ابعاد ۲۰۰*۳۰۰ سانتیمتر، ورنی زرع ونیم (جفت) با ابعاد۱۱۵*۱۶۰ سانتیمتر و ورنی کناره بزرگ با ابعاد ۱۵۰*۳۲۰ سانتیمتر.
انواع ورنی:
ورنی ها براساس مواد اولیه مورد استفاده در آنها به انواع ذیر تقسیم می شوند:
ورنی کف ابریشم: در این نوع ورنی تار نخ یا پشم بوده و پود هم نخ می باشد ولی پود اضافی یا زمینه هم ابریشم است هم پشم و بیشترین رنگ ابریشم در این نوع ورنی رنگ سفید می باشد.
ورنی ابریشمی(ابریشم خالص): که مواد اولیه استفاده در این نوع ورنی، تار و پود اصلی، (زمینه) از ابریشم پود از نخ می باشد.
ورنی های پشمی: در این نوع ورنی، تارها از پنبه یا نخ و پود و پود اضافی (زمینه) از نخ خامه رنگ شده حاصل از پشم گوسفندی می باشد.
ورنی پشمی ابریشمی: در این نوع ورنی، تار از نخ یا پشم، پود از نخ و پود اضافی یا زمینه از ابریشم می باشد.
ابزار کار و نحوه بافت ورنی
ابزار کار این محصول شامل سیخ، کارد یا قیچی، آچار برای شل و سفت کردن پیج های متصل به دار، تخته بند یا نیمکت، متر،دار چوبی یا فلزی، دفتین یا دفه است.
شیوه بافت ورنی، ایجاد نقوش گردان بسیار دشوار است و این نقوش در ورنی ها بسیار نادر بافته می شود. دار ورنی چهارچوبی مربع شکل است که تنها اختصاص به ورنی نداشته برای قالی بافی هم استفاده می شود و شامل اجزاء: سردار، زیردار، چپ رو، راست رو، ستونهای وسط، کوجو، چوب هاف، نیمکت یا تخته بند و گوه (برای دارهای چوبی) می باشد.
طول دار ورنی (درازای چپ رو و راست رو) مساوی است با نصف طول ورنی + 30 سانتیمتر و عرض آن (طول سردار و زیردار) برابر است با عرض ورنی + 20 سانتیمتر، دار ورنی به دو صورت افقی و عمودی است که دار افقی معمولاً در عشایر کوچ رو (به دلیل ارتفاع کم چادرهای عشایری) و دار عمودی معمولاً در ورنی های شهری استفاده می شود.
برای ورنی بافی خامه ها کلاف نمی شود و به اندازه 40 سانتیمتر بریده شده به صورت بسته هایی که به آن آسما (آویزان) می گویند در بالای دار آویزان می شود.
جنس ورنی
جنس ورنی گاه تلفیقی از ابریشم یا پشم در گذشته عشایر "دشت مغان"، "گرمادوز" و "ارسباران" پشم حاصل از دام هایشان را با دوک‌های معمولی می‌ریسیدند و به روش ابتدایی رنگ ریزی می کردند و آن را برای بافت ورنی آماده می‌ساختند. نوع و شکل ورنی ممکن است در ایلات و عشایر گوناگون متفاوت باشد، زیرا این صنعت ابتدا توسط عشایر تولید شده است.هم اکنون نیز ایل‌های بختیاری، بلوچ، قشقایی، مغان و ارسباران از ورنی استفاده می‌کنند.
محصول ورنی هم بر روی دار افقی و هم بر روی دار عمودی بافته می شود که در داخل چادر و خانه‌های روستائیان و عشایر مستقر می‌شود. از انواع ورنی در آذربایجان شرقی می‌توان به ورنی قالی، ورنی کناره بزرک، ورنی کناره، ورنی ذرع و نیم (جفت )، نقشه ورنی نشانگر اعتقادات، آداب و رسوم و باورهای مردم این منطقه بوده و بیشتر دربافت آن از تخیلات ذهنی و شکل حیوانات و پرندگان استفاده می شود. در حال حاضر کشور ما تنها صادر کننده این محصول است.
دیگر صنایع دستی منطقه ارسباران
فرمش(مفرش): این دست بافته به شکل مکعب مستطیل بوده، سطوح آن قبلاً بافته شده، سپس به هم دوخته می شود. مفرش برای نگهداری رختخواب و وسایل خواب و لوازم ضروری استفاده می شود. در هنگام کوچ وسیله بسیار مناسبی برای قرار دادن و حمل و نقل وسایل مختلف می باشد.
مسند( گلیم چه): مسند، گلیم چه ای است در اندازه 80×150 سانتی متر که بسیار محکم و ریز باف بوده و بیشتر جنبه ی خود مصرفی و تزئینی دارد. - از مرغوب ترین مسندها بهترین ”مخده “ و ” پشتی “ ساخته می شود.
خورجین(جوال کوچک): خورجین برای حمل اشیاء و وسایل ضروری تهیه می شود. نقوش جالبی در این بافته به کار می رود و در جریان کوچ از آن استفاده می نمایند. اگر دو طرف خورجین را از هم جدا کنند، در واقع دو جوال بوجود می آید.
هیبه( ساک و کیسه پشتی( hiba ) ): این صنعت دستی شبیه خورجین اما از آن کوچکتر است. لوازم ضروری کوچک را در آن جای داده و هنگام سفر روی دوش می اندازد. پوشش خارجی هیبه دست باف بوده و دارای نقش و نگار و رنگ های جالبی است.
اجاق قیراغی (اجاق کناری): شبیه گلیم و جاجیم به شکل مکعب مستطیل بافته و دوخته می شود در کنار اجاق مورد استفاده و در حمل و نقل لوازم عشایری به عنوان صندوق استفاده می شود (در شهرها برای رویه ی کاناپه و مبل مورد استفاده قرار می گیرد). از دیگر صنایع دستی عشایر قره داغ می توان از دوز تورباسی(نمکدان) نام برد.
کئچه (نمد): بهترین و مرسومترین زیرانداز کف آلاچیق و پوشش خارجی آن است. از بهترین پشم گوسفند تهیه می شود. نمد مزایای زیادی نسبت به گلیم و زیلو دارد. از پشم دام ها به آسانی و در کمترین مدت تولید می شود. در زمین های نمناک و مرطوب مفید است. در تهیه ی جل اسب و جهاز شتر و پوشش خارجی آلاچیق به کار می رود. بسیار سبک و قابل حمل و نقل است. بر روی نمد اقسام گلدوزی که حاصل هنر و ذوق زنان است انجام می گیرد.
خالچا (قالیچه): بافت قالیچه از اصیل ترین هنر عشایر است. قالیچه ها در قطعات کوچک و قابل حمل با قرار دادن از نقش ها و طرح ها ی متنوع و اشکال هندسی در آن بافته می شود.
جوال: (javal ) جوال کیسه ی بزرگی از جنس گلیم است که برای حمل موادی چون آرد، علوفه، کنجاله، کاوه و... به کار می رود. معمولاً فاقد نقش است. جوال ابتدا مانند گلیم بافته می شود و سپس مانند کیسه سه طرف آن دوخته می شود. سر جوال را برای آن که محکم باشد ، چند لا تا کرده ، می دوزند.
تندیر دیبی ( ته تنوری): نوعی دستباف عشایری است که ظرافت گلیم و جاجیم است. در زمستان ها و به هنگام استراحت و در قطعات کوچک بافته می شود. این دستبافته در حین نان پزی در کنار تنور مورد استفاده قرار می گیرد.
گرچه منطقه ارسباران با وجود عشایر و روستاییان هنرمند و زحمتکش خود یکی از پایگاه‌های مهم حفظ و احیای صنایع دستی اصیل و بومی ایران زمین است اما به نظر می رسد بدون حمایت دولت و فراهم کردن تسهیلات مناسب، آینده ای خوش در انتظار هنرهای این سرزمین نخواهد بود.
بر همین اساس، کارشناسان و فعالان صنایع دستی بر این باورند که حمایتهای دولت از طریق پرداخت وام تسهیلات بانکی کم بهره و بلند مدت به هنرمندان فعال در صنایع دستی از جمله بافندگان ورنی یکی از مهمترین راهکارهای حمایت از این بخش است.
از سوی دیگر، معرفی و تشویق بافندگان و آموزش دهندگان بافت گلیم و ورنی و ... به عنوان حافظان و میراث داران فرهنگ اصیل، بومی و ملی راهکار دیگر مورد نظر صاحبنظران این بخش بوده است.
در کنار حمایتهای دولتی اما نباید از نقش بازاریابی و تبلیغات گسترده در مورد این محصول منحصر به فرد ورنی در ارسباران غافل بود. در این بخش نیاز سنجی بازار کشورهای اروپایی، آسیایی، آفریقایی و سایر کشورها و بافت ورنی براساس سلیقه ها و نیاز متناسب با هر کشوری به شدت احساس می شود.
در کنار این امر، برگزاری نمایشگاه‌های متعدد صنایع دستی در سطح استان و همچنین مشارکت در نمایشگاه‌های سراسری صنایع دستی در ایران و نمایشگاه‌های بین‌المللی خارج از کشور با هدف توسعه و ترویج هنر ورنی بافی هم در حفظ و احیا و تشویق فعالان این هنر مفید و موثر خواهد بود.
فعال کردن دوره های آموزشی در مناطق روستایی و عشایری و نظارت کارشناسان ذیربط در جهت بهبافی ورنی هم یکی از مواردی است که برای حفظ اصالت و احیای این هنر بومی باید مد نظر مسئولان قرار گیرد.
--------------------------------------------
گزارش: حسن بالاگر - مصطفی قربان موحد