نام " محمد علي بهمني " مخاطب شعر جوان امروز را به دنياي صاف و صميمي شاعري دريايي رهنمون مي كند كه نامش با غزل گره خورده است و اگر كارنامه اش را مرور كنيم ، بيش از آنكه بخواهيم او را " سپيدسرا " يا " ترانه سرا " بخوانيم ، از اين شاعر به عنوان غزلسرايي تمام عيار ياد مي كنيم .
با اين همه وي در عالم غزل به جهان امروز بي توجه نيست و غزلسراي نسلي است كه سعي دارد خود را به رودخانه ي پر آب " نيما " متصل سازد كه اين رودخانه وصل به درياست و دريا مخاطب بهمني است:
دريا و من چقدر شبيه ايم اگر چه باز
من سخت بيقرارم و او بيقرار نيست
با او چه خوب مي شود از حال خويش گفت
دريا كه از اهالي اين روزگار نيست
"گاهي دلم براي خودم تنگ مي شود-ص156"
***
در بررسي كارهاي بهمني غزلسرا،بيش از همه به تاثير آراي نيما درباب غزل به اشعار وي برمي خوريم.اگرچه بهمني در پيشاني نوشت " گاهي دلم براي خودم تنگ مي شود " غزل در روزگار ما خصوصن پس از نيما را بيشتر شبيه به لجبازي مي داند (گاهي دلم ... – ص9) اما صراحتا در غزل نخست همين دفتر ، غزل خويش را متاثر ازعصر نيما مي داند:
اينك آن طفل گريزان دبستان غزل
بازگشته است صميمانه به دامان غزل
چتر نيماست به سر دارد و مي بالد ليك
عطشي مي كشدش از پي باران غزل
گاهي دلم ... – ص 13
يا در غزلي ديگر ، در مقابل فرم كلاسيك غزل به مثابه ي جسم ، محتواي كارش را به مثابه ي روح ، نيمايي مي داند:
جسمم غزل است اما روحم همه نيمايي است
در آينه ي تلفيق اين چهره تماشايي است
گاهي دلم ... – ص15
***
بهمني شاعر " من " ها و " زبان حال ها" ست. شعر وي ، شعري برآمده از تجربه هاي اوست و اگر در دفتر گاهي دلم براي خودم تنگ مي شود، اكثريت قريب به اتفاق شعرها ، راوي اول شخص دارند، به همين دليل است كه وي ، خواهان ارائه ي تجربيات شخصي خويش در قالب شعر است. اگر چه گاهي به نظر مي رسد، " من " شعر بهمني ، مني محدود و منفرد است:
گاهي چنان بدم كه مبادا ببيني ام
حتا اگر به ديده ي رويا ببيني ام
من صورتم به صورت شعرم شبيه نيست
بر اين گمان مباش كه زيبا ببيني ام
شاعر شنيدني است – ص257
اما بلافاصله با آوردن بيتي عميق تر و مضموني وسيع تر ، من دروني شعر را توسعه مي بخشد، تا آنجا كه من و شماي مخاطب به راحتي مي توانيم خويش را در ضمير اول شخص شعر شريك كنيم :
شاعر شنيدني است ولي ميل ميل توست
آماده اي كه بشنوي ام يا ببيني ام
شاعر شنيدني است – ص258
اين رويكرد شاعر ، از وي فردي اجتماعي و شاعري متعهد به آرمان هاي مشترك جامعه مي سازد و اين تفكر در غزل هاي او نمود خاصي مي يابد :
امسال نيز يكسره سهم شما بهار
ما را در اين زمينه چه كاري است با بهار
از پشت شيشه هاي كدر – مات مانده ام
كاين باغ رنگ كار خزان است با بهار
شاعر شنيدني است – ص233
البته بهمني خود نيز به " من " ها در شعرش نگاهي خاص دارد:
هاي ... اي آيينه! تصويرم مكن
آنچه مي خواهد " من " پيرم مكن
هاي ... اي آيينه! حاشا كن مرا
گم كن و آزاد پيدا كن مرا
شاعر شنيدني است – ص210
دقيقا پس از همين اشاره به من است كه به تفاوت " من " هاي گونه گون عالم شاعري و حتا بشري اشاره دارد و سعي مي كند اين مفهوم را در شعرش نيز دنبال كند :
با " من " دريايي من موج باش
در حضيض من – هواي اوج باش
مي تواني – مي تواني – " آن " من
بازگرداني " من " انسان من
شاعر شنيدني است – ص210
حاصل اين شناخت چيست ؟ به نظر مي رسد حاصل اين شناخت بيش از همه تلاش بهمني است براي تصوير كردن مفاهيم بشري و انساني اصيل در شعرهايش . وي از آنجا كه من فردي و من اجتماعي و من بشري را مي شناسد ، سعي مي كند شعري " توسعه يافته " در مفهوم و محتوا ارائه دهد و به همين دليل است كه در شعرهايش من و ماي فردي و اجتماعي را به من و ماي انساني و بشري توسعه مي دهد :
شيخ ما ديري ست شب ها با چراغ
ديگر از انسان نمي گيرد سراغ
الفتي تا ما چراغ او شويم
خانه در خانه سراغ او شويم
شاعر شنيدني است – ص211
رويكرد به مسايل عام بشري ، البته بهمني را از نگاه به جامعه اي كه در آن زندگي مي كند باز نمي دارد، مثلا جنگ يكي از مسايل عمده ي جامعه ي ما در ساليان گذشته و خصوصن دهه ي 60 - زمان بالندگي و شهرگي شعر بهمني - بوده است:
او مرد كوه بود كه خود كوه وار بود
مصداق صادقانه اي از كوهسار بود
تنها به خواب مي شد از او باج جان گرفت
مرگ از گشاده رويي او شرمسار بود
امروز مثل واقعه حرف مدام ماست
هرچند مثل حادثه در استتار بود
گاهي دلم براي ... - ص50
يا در اين شعر كه به زيبايي فضاي شب هاي جنگ و بمباران را به تصوير مي كشد و از جمله زيباترين تصوير سازي ها براي اين مفهوم است . شعري كه مقطع قابل توجهي دارد:
نه ... شيطان ترين بچه هاي جهان
هدف رفته و شيشه ها را زدند
چرا خون به گهواره ماسيده است؟
چه مي دانم اين جا چرا را زدند
*
چراغي در اين خانه بيدار بود
كه خفاشيان روشنا را زدند
گاهي دلم براي ... - ص 64
***
بهمني اما نگاهي عميق و دقيق به سنت هاي بومي و خرده فرهنگ هاي ملي و ادبي دارد. اين مساله گاه در قالب تلميحات شاعرانه خويش را بروز مي دهد :
زخم آنچنان بزن كه به رستم شغاد زد
زخمي كه حيله بر جگر اعتماد زد
گاهي دلم ... – ص 33
هيهات نمي دانم – اين شعله كه بر من زد
از آتش " تائيس " است يا بارقه ي "چنگيز"
گاهي دلم ... – ص 200
" گرد آفريد" تو فقط از اسبش اوفتاد
اما چه ها كه رفت به " سهراب " قلعه گير
گاهي دلم ... – ص 123
با اين همه ، بهمني از يك زاويه ي ديگر نيز براي نسل من - غزلسرايان جريان " غزل متفاوت " - ارزشمند و قابل احترام است و آن اين است كه وي علي رغم همه ي فروتني ها و آرامش خاصي كه در رفتار شخصي اش نيز بروز كرده و به راحتي قابل درك است ، اما در شعر هايش دل را به دريا زده و جسارت كرده است. جسارتي كه بي شك براي نسل بعد بسيار راهگشا بوده است. حقيقتا مي توان گفت اگر جسارت بهمني و همنسلانش همچون منزوي و بهبهاني و نيستاني و ... نبود قطعا نوگرايي در غزل دهه ها به تاخير مي افتاد.
بهمني در بيستمين غزل دفتر " گاهي دلم براي خودم تنگ مي شود" تلاش مي كند ديالوگ را وارد غزل كرده و لحن سازي كند:
خسته نباشي }پاسخي پژواك سان از سنگ ها آمد}
اين ابتداي آشنايي مان در آن تاريك و روشن بود
:بنشين!
نشستم
گپ زديم
اما نه از حرفي كه با ما بود
او نيز مثل من زبانش در بيان درد الكن بود
گاهي دلم ... - ص 52
يا در غزل 25 كه سطر اول شعر خبري است زمينه ساز سطرهاي بعدي اما شعر با شكلي نيمايي وار شروع مي شود و از همين ابتدا نويد بخش كاري متفاوت است:
كجا را زدند؟
**
صدا آنچنان زلزله وار بود
كه انگار دل هاي ما را زدند ...
گاهي دلم ... - ص63
بهمني در غزل 21 همين دفتر در جسورانه ترين حركت خويش ( بايستي فضاي دهه هاي پيشين و سيطره ي بي چون و چراي قرائت هاي سنتي و كلاسيك از غزلسرايي را در نظر گرفت تا به معناي واقعي جسورانه بودن حركت بهمني پي برد) تقطيع غزل را كاملن دگرگونه مي كند و غزل را به سبك و سياق شعرهاي نيمايي مي نويسد. حركتي كه نشان از شناخت تاثيرات نيما بر شعر و شناخت از نياز هاي واقعي زمان براي تغيير را در خويش بيشتر دارد:
تكيه بر جنگل پشت سر
روبروي دريا هستم
آنچنانم كه نمي دانم
در كجاي دنيا هستم
**
حال دريا آبي و آرام است
حال جنگل سبز سبز است
من كه رنگم را باران شسته است
در چه حالي آيا هستم ؟ ...
گاهي دلم ... - ص 55
وي دريادداشتي تحت عنوان مثلا حاشيه ذيل همين غزل به اين نكته اشاره مي كند كه عمدن از برخي قواعد غزل كه به تعبير برخي وحي منزل است كناره جسته و معتقد است از آنجا كه ريتم بدون دردسر در ذهنش مي نشسته خود را از تكلفات و زحافات و مثمن و مسدس و مقصور و محذوف رهايي بخشيده و در بند تساوي افاعيل نبوده و از اين رو اين غزل هاي كوتاه و بلند غير متساوي المصراع و متساوي الاضلاع را مثل شعرهاي " نيمايي" كه كوتاه و بلند مي شوند به حساب آورده است. ( گاهي دلم ... – ص 56)
باور نمي كنيد ! ولي من
دستم به خون خويش آلوده است
من خود گواه مي شوم / - آري :
دستم هميشه دشمن من بوده است
بر من ببخش دست محبت !
- اين گونه سرد مهري دستم را -
كاين اشتياق وازده / آنقدر
در انزوا نشسته كه فرسوده است
گاهي دلم ... – ص 112
***
با اين همه امروز بهمني در دهه هاي مياني عمرش ، شاعري است كاملا نام آشنا و شناخته شده براي اهل ادب . غزلسرايان نسل گذشته از بهمني تصوير غزلهاي نرم و روان را در ذهن دارند. غزل هايي آرام و عاشقانه و انساني .نسل جوان نيز حركت او به سمت نو آوري و جسارتش را در خاطر دارند، جسارتي كه از او شاعري پيشرو ساخت.
و ختم سخن اينكه غزل جان بهمني است اما:
اين غزل ها همه جانپاره ي دنياي منند
ليك با اين همه از بهر تو مي خواهمشان
هاشم كروني - شاعر و منتقد ادبيات