مسجد از ابتدای ظهور اسلام مرکز عبادت و اجتماعات دینی، سیاسی، اقتصادی و رفع مشکلات و قضاوت و دیگر امور اجتماعی بوده است. از این‌رو مرکزی‌ترین کانون تبلیغ و دانشگاه آموزه‌های دینی، مسجد بوده است. در حقیقت مسجد در حکم رسانه‌ای فعال به آموزش گزاره‌های دینی و ترویج اخلاق و فرهنگ اسلامی می‌پرداخته است. این مقاله در پی آن است تا کارکرد‌های رسانه‌ای مسجد را در صدر اسلام و عصر حاضر در حوزه دین‌شناسی تحلیل و بررسی نماید.
جایگاه مساجد در صدر اسلام
مسجد اين خانه خدا در روى زمين، نهادى است كه به امر الهى و به دست مبارك پيامبر بزرگوار اسلام(ص) در نخستين روزهاى تأسيس حكومت اسلامى، در مدينه بنيان نهاده شد. مسجد نخستين نهاد عينى تمدن اسلامى محسوب مى‌شود كه از همان بدو تأسيس علاوه بر اينكه پايگاه دينى و معبد مسلمين به شمار مى‌رفت، نخستين كانون فعاليت‌هاى سياسى، اجتماعى، علمى و فرهنگى مسلمين نيز بود و پايه‌هاى اساسى حكومت اسلامى در زمان پيامبر اكرم (ص) در اين مكان استوار شد؛ چرا كه مقر حاكميت پيامبر (ص) در آن قرار داشت و بعدها نيز اصول و مبانى دين اسلام از همين نهاد مقدس به مردم عرضه مى‌شد.
بدين ترتيب مسجد كه خود يك نهاد تمدن اسلامى بود به زودى، به عنصر عينى در كنار عنصر فرهنگى اسلام تبديل شد و در تمدن‌سازى دخيل گشت و به تدريج با توسعه گسترده تمدن اسلامى جاى خود را به عنوان نماد اسلام در سراسر بلاد اسلامى باز كرد؛ به طورى كه هر كجا و در هر شهر و قريه‌اى كه مسجدى وجود داشت، آن منطقه جزء قلمرو فكرى و فرهنگى و البته گاهي سياسى اسلام شمرده مى‌شد.
مسجد با كاركردهاى متعددى كه داشت، آن چنان در درون جامعه اسلامى نهادينه شد که مؤمنان آن را بر خانه‌هاى خويش ترجيح مى‌دادند. در واقع ويژگى اصلى مسجد اين بود كه همچون اسلام با همه شئون زندگى مردم سروكار داشت و البته به همه آنها جهت الهى و دينى مى‌داد و اين با روح اسلامى نيز سازگار بود؛ چرا كه اسلام جوهره همه فعاليت‌هاى مسلمين در جامعه اسلامى را عبوديت مى‌دانست.
روزگارى در دوران صدر اسلام، مسجد قلب تپنده امت و جامعه اسلامى و مقر حاكميت و حضور بزرگترين فرستاده الهى و مركز بى‌بديل همه فعاليت‌ها و امور جارى مردم بود، و مردم همه جهت‌گيرى‌هاى خود را از آن أخذ مى‌نمودند. پس از ارتحال نبى اكرم(ص) در دوران خلفا نيز اوضاع تا حدود زيادى به همين منوال بود؛ اما با به قدرت رسيدن بنى‌اميه، و حاكميت آنان بر جهان اسلام، تحولات فراواني نيز در كاركردهاى مسجد آغاز گشت. اين تحولات منفى ادامه يافت تا جايى كه در دوران حاكميت بنى‌عباس و بعد از آن مسجد از مركزیت جامعه به حاشيه رانده شد و اهم كاركردهاى خود را از دست داد و ديگر نه پايگاه حاكم بود نه پايگاه حضور مردم. اين وضعيت تا دوران حال ادامه يافت و تلاش‌هاى پراكنده و مقطعى براى احياى موقعيت آن نيز ثمرى نداشت. اكنون ما وارث اين روند تاريخى هستيم.
كاركردهاى مسجد در صدر اسلام
درخشان‌ترين فراز حيات مساجد در طول تاريخ تمدن اسلامى دوران صدر اسلام است؛ چرا كه در اين دوران مساجد جايگاه و همه كاركردهاى واقعى خود را به كامل‌ترين شكل دارا بودند و در همه عرصه‌هاى زندگى اجتماعى مردم نقشى كاملاً برجسته و مطلوب داشتند.
وقتى كه مسجد مدينه توسط پيامبر گرامى اسلام(ص) بنا نهاده شد، اين قلب تپنده امت اسلام به‌عنوان مركز عبادت، مركز سياست، مركز قضاوت و مركز آموزش مورد توجه و مراجعه آحاد مسلمين بود. اين يگانگى گوياترين تجلى وحدت ابعاد مختلف معنوى و مادى زندگى فردى و جمعى مسلمين بود. در مسجد نماز جمعه و جماعت بر پا مى‌شد و مسلمانان براى تعليم دين و شنيدن خطابه در آن جمع مى‌شدند. همچنين مساجد محل قضاوت و داورى ميان مردم، تدريس علوم مختلف دينى، قرائت قرآن و پرسش و پاسخ‌هاى علمى و محل اقامت مسافران بود. علاوه بر اين مساجد پايگاه سياسى جامعه، تريبون رسمى حكومت، محل انتصاب فرمانداران و فرماندهان، ابلاغ احكام و دستورات، مكان شور و مشورت، انتشار اخبار و گزارش‌هاى تازه و گفت‌وگو درباره مسائل مالى و بازرگانى و معاملات تجارى به شمار مى‌رفت.
کارکرد مسجد در عصر حاضر
امروزه مساجد دیگر همچون مساجد صدر اسلام مکانی برای انجام تمامی فعالیتهای اجتماعی نیستند. امروزه برای هر کدام از نیازهای اجتماعی مردم که تاکنون مکان رفع و رجوع آن مسجد بود، نهادی مجزا تعریف شده است که در مکانی مجزا به فعالیت می‌پردازند. امروزه مساجد تنها به‌عنوان جایگاهی برای عبادت و یادگیری معارف دینی و قرآنی فعالیت می‌کنند و از طریق سخنرانی و برگزاری جلسات آموزش قرآن و اندیشه اسلامی و اجرای مراسمات آئینی و دعا و مناجات‌خوانی به نشر و ترویج فرهنگ اسلام یاری می‌رسانند. در روزگار ما که عصر رسانه نامیده می‌شود، رشد ابزار تبلیغات به اوج خود رسیده، تا جایی که دنیا را به دهکده‌ای کوچک مبدل ساخته است. در یک چنین دنیایی بايد از طریق ابزارهای نوین تبلیغاتی همچون مجلات، روزنامه‌ها، رادیو، تلویزیون، اینترنت و ... به ترویج فرهنگ غنی اسلامی‌پرداخت. در حقیقت با این کار می‌توان مسجد را به خانه‌ها برد و در عرصه وسیع تری به فعالیت پرداخت. گرچه که نویسنده معتقد است مساجد در روند فعلی نیز پررنگ‌ترین نقش را در عرصه تبلیغ دین به عهده دارند و همیشه مأمن و ملجأ پناهندگان به درگاه الهی و تشنگان معرفت و طالبان حقیقت و معنویت هست.
مسجد بهترین سنگر و بهترین دانشگاه است. با گسترش فرهنگ اصیل اسلام و بنای مساجد فراوان در هر شهر، روستا، منطقه و محله می‌توان امیدوار بود که دوباره مساجد همچون صدر اسلام به آن جایگاه رفیع و درخور شأن خود بازگردند و آمادگی لازم برای ظهور منجی عالم بشریت حضرت بقیةالله‌الاعظم(عج) را پیدا نمایند.*
*نویسنده: محمد حسین‌زاده، دانش آموخته سطوح عالی حوزه