خبرگزاری مهر ـ گروه فرهنگ و هنر: خودکشی به عنوان یکی از معضلات و ناهنجاری های اجتماعی از جمله موضوعاتی است که به انحای مختلف از طریق رسانه ها با طرح و بیان دیدگاه‌های کارشناسی و ارائه مقاله و گزارش مورد بررسی قرار می‌گیرد اما آنچه مسلم است تاثیر طرح موضوعاتی از این دست در صنعت سینما هم در حوزه سینمای بلند داستانی و هم سینمای مستند صدچندان است و این تاثیر زمانی بیشتر می‌شود که این موضوعات از سوی سینماگران نام‌آشنا مورد بررسی قرار گیرد.
بهنوش بختیاری بازیگر سینما و تلویزیون این روزها نخستین تجربه کارگردانی خود در عرصه سینما را با ساخت فیلم مستند "فصل انگور" کسب می کند. این فیلم مستند معضل خودکشی در ایران را بررسی می‌کند و کارگردان سراغ افرادی رفته که در گذشته اقدام به خودکشی کرده اما نجات یافته اند.
این بازیگر سینمای ایران در گفتگو با خبرنگار مهر به تحقیقاتی که در این زمینه انجام داده است اشاره کرد و گفت که در مجموع تحقیقات خود انواع راه های خودکشی را مورد پژوهش قرار داده که طبق این پژوهش‌ها بیشترین آمار خودکشی بین زنان و دختران به دلایل عاطفی بوده است که این خودکشی‌ها در شهرهایی در منطقه غرب ایران شکل خودسوزی به خود گرفته است. بختیاری همچنین در تحقیقات خود به آمار خودکشی بین مردان اشاره کرد و گفت که فشارهای اقتصادی مهمترین عامل خودکشی در بین مردان است.
گفتگو با بهنوش بختیاری را از نظر می گذرانید:
* بهنوش بختیاری را بیش از هر عنوانی به عنوان بازیگر سینما و تلویزیون می شناسیم. چه اتفاقی افتاد که سراغ ساخت مستندی با موضوع خودکشی رفتید؟
- خودکشی از جمله پدیده‌های شومی است که در طول زمان به انحای مختلف وجود داشته اما متاسفانه در چند سال اخیر به دلیل مشکلات روحی که ناشی از مشکلات اقتصادی و اجتماعی است، شاهد بودیم که دامنه این پدیده به زندگی هر یک از ما نزدیک شده و حتی خود من شاهد خودکشی برخی از نزدیکانم بوده‌ام.
*نزدیک شدن هر چه بیشتر معضلات اجتماعی به دامنه زندگی هر یک از ما واقعا زنگ خطر را به صدا درمی‌آورد.
- دقیقا همین‌گونه است. به عنوان مثال داده‌های تحقیقاتی که برای ساخت این فیلم در دست داشتم نشان می داد این معضل اجتماعی در میان خانواده هایی که از جهت فرهنگی و اقتصادی در فقر هستند بیش از سایر اقشار جامعه است ولی همین تحقیقات نشان می داد که دامنه این معضل اجتماعی گسترش پیدا کرده و خانواده‌هایی از اقشار مختلف را درگیر کرده است و این موضوع برای من تعجب‌آور بود.
*در صحبت های خود اشاره کردید که در زندگی شخصی، تجربه خودکشی نزدیکان را داشته اید. آیا خودکشی این افراد ناشی از همان فقر فرهنگی و اجتماعی بود؟
- نه به هیچ عنوان و یا حداقل من آنها را اینگونه نشناخته بودم.
* چطور؟
- در برخوردهایی که داشتم متوجه هوش اجتماعی بالای آنها شده بودم و افرادی با رفتارهای متعادل و دوست داشتنی بودند. به همین دلیل وقتی خبر خودکشی آنها را می شنیدم به معنای واقعی تعجب می کردم. ضمن اینکه خود من به لحاظ اعتقادی، عرفی، انسانی و شرعی این معضل را مردود می دانم چون معتقدم نا امید شدن از لطف و کمک پروردگار گناهی بزرگ است.
*البته ظاهر افراد در میزان تمایل برای خودکشی ملاک نیست و این رفتارهای متعادل می‌توانسته ظاهری باشد.
- به همین دلیل زمانی که چرایی اقدام به این عمل از سوی آنها را مورد بررسی قرار می دادم مدام این سئوال ایجاد می شد که چه شرایطی بر زندگی این افراد گذشته که به خودکشی دست زده‌اند. خودکشی عمل سنگینی است چراکه انسان عزیزترین گوهر وجود یعنی جان خود را داوطلبانه از خود می گیرد و این اقدام علاوه بر اینکه گناه بزرگی محسوب می شود هیچ عقل سلیمی آن را تایید نمی کند ولی در عین حال نمی توان شرایط زندگی و میزان ظرفیت افرادی را که دست به خودکشی می زنند، نادیده گرفت.
*در مجموع تحقیقاتی که برای ساخت مستند "فصل انگور" داشتید بزرگترین عامل خودکشی چه بود؟
- نتیجه بررسی های در مطالعات و گفتگوهایی که با روانشناسان و جامعه شناسان داشتم در مرد و زن متفاوت بود.
* توضیح می دهید؟
- طبق تحقیقاتی که انجام داده ام اغلب افراد چه مرد و چه زن درصدی از افسردگی را دارند که این افسردگی در زن و مرد و در سنین مختلف متفاوت است. تحقیقاتی که برای "فصل انگور" داشتم حکایت از آن داشت که خودکشی در سنین کمتر برای نمره در مدرسه و یا مشکلات عاطفی دوران نوجوانی بوده است. البته با بالا رفتن نمودار سنی افراد، انگیزه های خودکشی نیز تغییر کرده که در این موارد مشکلات جنسی، خیانت دیدن در روابط، تبادل مقام و منصب و همچنین وجود روابط مریض بین افراد از مهمترین دلایل خودکشی محسوب می شود.
* در مستند "فصل انگور" همه این موارد را مطرح می کنید؟
- قطعا نه. خودکشی دامنه گسترده ای دارد و صحبت درباره همه این پدیده ها کار من نیست. هدفم از ساخت این مستند بیان این مطلب است که متاسفانه در یک دهه اخیر معضل خودکشی به یک سونامی تبدیل شده؛ سونامی که با سکوت و در برخی موارد انکار مواجه شده است.
* دقیقا منظور از سکوت و انکار معضل خودکشی چیست؟
- ببینید درصد واقعی وجود ایدز و مشکلات جنسی در جامعه بالاتر از آمار رسمی است که اعلام می شود و حال اینکه موارد بسیاری وجود دارد که افراد به دلیل مبتلا بودن به ایدز و یا پذیرفته نشدن مشکلات جنسی از سوی جامعه طرد می شوند و در نهایت به دلیل مشکلات روحی دست به خودکشی می زنند. متاسفانه برخی از مسئولان بلند مرتبه وجود این معضلات در جامعه را از اساس منکر می شوند.
* ناآگاهی و پایین بودن ظرفیت افراد هم به گسترش این معضل دامن می زند.
- تنها ناآگاهی و یا پایین بودن ظرفیت افراد نیست و اصولا درست نیست که همه مشکلات را تنها به گردن افراد انداخت بلکه شرایط حاکم بر جامعه نیز مهم است. نگاه کنید در شرایط امروز اغلب مردم گرفتار هستند و علاوه بر گرفتاری و مشکلات اقتصادی نشاط و روح زندگی کردن در آنها از بین رفته و همین فضا باعث فکر و خیال های بسیار از سوی افراد می شود.
این در حالی است که من فکر می کنم نفس کشیدن انسان و زندگی کردن معجزه ای برای افراد و هدیه ای از سوی پروردگار است که باید قدر آن را دانست.
* از چه زمانی تحقیقات را آغاز کردید و در انجام تحقیقات "فصل انگور" سراغ چه کسانی رفتید؟
- از اوایل سال جاری (سال 92) تحقیقات را آغاز کردم و در این راه با افراد بسیاری صحبت کردم. سراغ جامعه شناس و آسیب شناسان اجتماعی نیز رفتم و با خانواده افرادی که خودکشی کرده بودند صحبت کردم و کسانی هم که دست به خودکشی زده بودند اما ناموفق بودند نیز جزو تحقیقات این فیلم مستند بودند.
اما حرف من این است که معضل خودکشی مسئله ای است که باید فیلم‌های مختلفی از زوایای متفاوتی در این مورد ساخته شود و نمی توان این معضل را در نود دقیقه به طور کامل تعریف کرد. در "فصل انگور" چند نمونه از موارد خودکشی تعریف می شود و تلاشم این است که در این فیلم مستند نشان دهم برای هر مشکلی یک راه حلی وجود دارد و خودکشی بهترین راه نیست بلکه بدترین راه است.
* انواع خودکشی هایی که در این فیلم به آن اشاره کرده اید چه بوده است؟
- مشکلات عاطفی اغلب در خانم ها و مشکلات اقتصادی در آقایان از دلایل اصلی دست زدن به این اقدام است که سعی کردم تا جایی که توانم در کارگردانی اجازه می دهد گوشه‌ای از این معضلات را نشان دهم.
* سوژه هایی که برای حضور مقابل دوربین انتخاب کردید از چه طیفی بودند؟
- تقریبا از همه طیف های اجتماع بودند. نکته قابل توجه اینکه از طیف افراد روشنفکر و تحصیل کرده تا افراد کم آگاه و ناآگاه هم در بین سوژه ها دیده می شد. در بین این سوژه ها افرادی بودند که به دلیل بارداری های نامشروع، ایدز، استعمال مواد مخدر چون شیشه و کوکائین دست به خودکشی زده بودند.
به اعتقاد من سطح مطالعه افرادی که دست به خودکشی می زنند پایین است و به تبع شعور اجتماعی آنها نیز در سطح پایینی قرار می گیرد. نمونه بارز پایین بودن شعور اجتماعی مسئله اخیری است که از سوی برخی از افراد جامعه برای لیونل مسی بازیکن سرشناس تیم ملی آرژانتین ایجاد شد. زمانی که به صفحه مسی در فیسبوک سر زدم و پیغام ها را دیدم بسیار متاثر شدم و با خودم فکر کردم که این افراد در چه خانواده هایی و تحت چه شرایطی بزرگ شده اند که به راحتی با آبروی یک سرزمین بازی می کنند.
*ساختار مستند "فصل انگور" چگونه است؟
- مصاحبه با کسانی که دست به خودکشی زده اما ناموفق بودند و خانواده کسانی که خودکشی کرده بودند اسکلت اصلی فیلم را تشکیل می دهد اما به طور قطع این عمل را در "فصل انگور" محکوم می کنم.
فیلم با یک آیه از قرآن و تولد یک نوزاد آغاز می‌شود چراکه به وجود پروردگار ایمان و اعتقاد راسخ دارم.
* در طول فیلمبرداری مورد خاصی از خودکشی بود که با شنیدن آن بسیار تحت تاثیر قرار بگیرید، داشتید؟
- یکی از دردناک ترین انواع خودکشی، خودسوزی است که متاسفانه در زنان در شهرهای غرب و مرزی ایران زیاد دیده می شود. در طول فیلمبرداری با دختر خانمی برخورد کردم که در کودکی شاهد خودسوزی مادرش بوده است و واقعه را از زبان خودش تعریف کرد و گفت که پدرش آدمی سختگیر، شکاک، بد دل بوده و مدام به مادرش تهمت های ناروا می زده و به دلیل تعصب های قومی و قبیله ای محدودیت های بسیاری در خانه ایجاد می کرد. یک روز به دلیل بالا گرفن این سختگیری ها زمانی که از مدرسه برگشته دیده که مادرش با صدای بلند گریه می کند و فریاد می زند و مدام او را از خود دور می کند. در میان همین فریادها مادرش روی خود نفت می ریزد و خودش را آتش می زند.
این دختر با این درد و بغض بزرگ می شود و تاثیرات مخرب این واقعه در زندگی اش همچنان خودنمایی می کند. البته در حال حاضر در مرکز نگهداری کودکان بی سرپرست فعالیت می کند و صاحب جایگاه اجتماعی است اما هنوز هم علائم این اتفاق شوم در رفتار دختر نمایان است.
* خانواده هایی که افراد خودکشی کرده داشتند تا چه اندازه همکاری می کردند و حاضر بودند مقابل دوربین قرار گیرند؟
- در "فصل انگور" سراغ سه دسته آدم رفتم و این فیلم سه اپیزودی است. دسته اول افرادی هستند که خودکشی کرده و خانواده آنها این خودکشی را منکر می شوند چراکه نمی‌خواهند با طرح موضوع آبروریزی شود.
دسته دوم افرادی هستند که خودکشی ناموفق داشته اند. پای صحبت این دسته از افراد که می نشینیم متوجه می شویم که پشیمان هستند و خدا را شاکرند که اقدام به خودکشی با موفقیت انجام نشده است. نکته قابل توجه در این دسته از افراد این است که اغلب معتقدند که پس از نجات از خودکشی ایمان شان به پروردگار بیشتر شده است و با امیدواری زندگی می کنند.
دسته سوم هم افرادی هستند که افسردگی های شدید دارند و بارها به خانواده های خود گفته اند که قصد خودکشی دارند.
* همه این موارد که اشاره کردید به راحتی جلوی دوربین حاضر شدند؟
- به هیچ عنوان. تعداد افرادی که حاضر می شدند جلوی دوربین بیایند خیلی کم بود.
* نمی‌ترسیدید که با ساخت این فیلم متهم به سیاه‌نمایی شوید؟
- نه نگران نبودم. خودکشی ذات سیاهی دارد و متاسفانه این سیاهی در جامعه دیده می شود و اگر وجود نداشت قطعا درباره این معضل فیلم نمی ساختم. ضمن اینکه در "فصل انگور" از امید به زندگی سخن می گویم و کلامی از آیه قرآن می آورم و لطف پروردگار را با تولد نوزاد نشان می دهم. بنابراین اگر به سیاه نمایی متهم شوم این اتهام را از اساس رد می کنم. اگر منکر پدیده خودکشی شویم نشان از بی انصافی و ناجوانمردی است.
* انگیزه اصلی برای پیگیری این پدیده چه بود؟
- من عاشق سرزمین ام هستم و مردم مملکتم را بسیار دوست دارم و زمانی که دردی را در جامعه می بینم نمی‌توانم بی تفاوت از کنار آن بگذرم. اصلا فکر می کنم پروردگار راه را برای بازیگر شدن من هموار کرده تا از لطف خودش و مردم محبوبیتی به دست آید تا بتوانم این محدودیت را در راه شناخت مشکلات سرزمینم خرج کنم.
* به نظر می رسد یکی از عوامل گسترش این معضل در جامعه ارائه اطلاعات نادرست از سوی رسانه ها به خصوص شبکه های ماهواره ای است.
- بله شبکه های ماهواره ای هم از عوامل مهم ارائه اطلاعات نادرست به مخاطب است و من خودم شبکه های ماهواره ای را تماشا نمی کنم چون معقتدم آگاهی درست به مخاطب ارائه نمی‌شود و مانیفست هایی که کارشناسان شبکه های ماهواره ای ارائه می کنند براساس خواست رسانه هایشان است.
این کارشناسان در سوراخ موش نشسته و نظریه می دهند و عامه مردم هم به دلیل ناآگاهی چشم بسته و کورکورانه هرآنچه را از این شبکه ها می بینند، می‌پذیرند. به این دلیل که برنامه های آموزشی در حوزه مهارت های زندگی از رسانه ملی ما پخش نمی شود ناگزیر عامه مردم به سوی شبکه های ماهواره ای گرایش پیدا می کنند. به همین دلیل خود من از ماهواره متنفرم و حاضر نیستم یک پلان از برنامه های آن را ببینم.
* در خبرها آمده بود که مستند دیگری با موضوع بازیگران از دور خارج شده در سینما در دست کار دارید. درباره آن توضیح می دهید؟
- فیلم دیگری نیست بلکه در اپیزود پایانی مستند "فصل انگور" سراغ برخی از بازیگران رفتم که از چرخه کار سینما خارج شده اند و فشار این کنار گذاشته شدن به اندازه ای بوده که بارها قصد داشتند که خودکشی کنند. حال اینکه این بازیگران مقابل دوربین می آیند و از دلایل چرایی این اقدام سخن می گویند. این دسته از بازیگران کسانی هستند که گرفتار باند بازی های سینما شدند و جزو هیچ دار و دسته ای هم نبودند که به هر قیمتی خود را در سینما نگه دارند. فشار ناشی از این کنار گذاشته شدن ها باعث ایجاد افسردگی و اعتیاد در آنها شده است.
* به عنوان آخرین سئوال! اعتماد کردن این بازیگران به شما نکته قابل توجهی است. فکر می کنید با طرح این موضوع می توانید از پس این اعتماد برآیید؟
- این اعتماد بار مسئولیت مرا زیاد می کند. من نهج البلاغه زیاد می خوانم و از نصایح مولایمان علی(ع) بسیار می آموزم و همیشه می گویم که ای کاش ذره ای از منش و معرفت حضرت علی (ع) را من داشتم. نکته دیگر اینکه من عاشقانه مردم و زندگی شان را دوست دارم و نسبت به آنها احساس مسئولیت می کنم و معتقدم این احساس مسئولیت را همه ما باید در قبال هم داشته باشیم و بی تفات از کنار هم عبور نکنیم و درخواست کمک یکدیگر را بی اهمیت نشماریم.
گفتگو از پریسا ساسانی