به گزارش خبرنگار مهر، شاید بتوان یکی از مولفه های شناخته شده اسلام را معماری خاصش معرفی کرد. معماری ای که 1400 سال پیش بدان پرداخته شده و هنوز پس از گذشت قرن ها همچون معما ذهن معماران و مهندسان را به خود مشغول کرده است. نمونه بارز این معماری را در طراحی های مساجد می توان دید. آنهایی که طبق اصول معماری اسلامی ساخته شده اند و هنوز هم کاربرد قبلی خود را دارند. مکان مقدسی که انقلاب روحانی در ما ایجاد می کند، وقتی از غلغله ی بازار و همه درگیری های روزمره وارد هشتی و دالانش می شویم با آن نورپردازیِ تاریک و روشنش، مجموعه اختلاف سطح ها و حیاط و حوض آبی رنگ میانی اش همه و همه حال و هوایی دیگر را در ما زنده می کند. انگار ارجاع مان می دهد به دنیایی دیگر، دنیایی پر از معنویت و خلوص.
اما مدت ها است که مساجد هم دیگر حال و هوای مان را تغییر نمی دهند. مساجدی که با ساختمان های چند طبقه چندان تفاوت ندارند. فاصله گرفتن از معماری اسلامی آن هم در ساخت مسجد که ماهیتی اسلامی دارد بحث های زیادی را به میان می آورد.
حسین کتولی، استاد دانشگاه و کارشناس معماری در گفتگو با مهر عنوان کرد: در نگاه اول باید هدف از ساخت مسجد را مورد بررسی قرار داد و قبل از آنکه بخواهیم به این مسئله بپردازیم که معماری مسجد باید چطور باشد بد نیست بدانیم کسی که می خواهد مسجد با بسازد چه نیتی دارد.
وی افزود: یک فرد سکولار، ضد و حتی مخالف عملی دین ممکن است بیمارستان، مدرسه و رستوران بسازد. اما مسجد توسط فردی مسلمان و معتقد ساخته می شود در نگاه اول تصور این است که بخواهیم دنیا را پشت سر بگذاریم و به دنبال چیزی در آخرت باشیم. اما واقعیت و آنچه در سال های اخیر شاهد آن بوده ایم اینطور نبوده.
مسجد جامع گلشن
در نیت احداث مساجد ناخالصی حس می وشد
"در نیت غالب مساجدی که در حال حاضر ساخته می شوند ناخالصی حس می شود." موضوعی که کتولی به آن اشاره کرد و گفت: به این معنا که مسجد را نمی سازند صرفا برای عبادت پروردگار و بریدن از دنیای مادی بلکه اغلب مساجدی که در این ده سال اخیر ساخته شده اند، مساجدی قومیتی و طایفه ای هستند.
کتولی درباره مساجدی گفت که برخی قومیت های خاص که در جستجوی یک پایگاه هویتی بودند توضیح داد و افزود: این مساجد در منطقه ای که زمینش اهدا شده و یا نزدیک به محل زندگی اکثر آنها بوده ساخته شده و حتی در مواردی یکسری خانه های تاریخی در بافت را تخریب کردند و مسجد ساخته اند. مسئله مهم اینجاست که مساجد آن کارد اصلی خود را دیگر ندارند. و این نتیجه همان نیت ناخالص است.
در گذشته انتخاب محل ساخت مسجد خود پروسه ای طولانی و دارای اهمیت بود. تمامی زیارتگاه ها و آتشگاه ها در عالم محل قرار گیری خاصی داشتند. یا از روی حرکت ستارگان و شیب زمین و یا مکان هایی که از قدیم تصور می شد مقدس هستند را برای ساخت انتخاب می کردند. کتولی در همین رابطه گفت: غالب مساجد روی آتشگاه ها ساخته می شد زیرا زمین آنجا از ابتدا مقدس بود.
این کارشناس معماری در ارتباط با نحوه طراحی نقشه های مساجد بیان کرد: یکی از مسائلی که در این بین وجود دارد این است که به دلیل پایین آوردن هزینه ها از بسیاری اصول کار معماری و نقشه کشی چشم پوشی می شود. بعنوان مثال نقشه مسجد را فردی غیر متخصص و یا دانشجوی معماری طراحی می کند که درکی از معماری اسلامی ندارد.
کتولی افزود: سطح مهندسی، طراحی و نظارت های ما به شکل طبیعی وضعیت چندان مطلوبی ندارد حال این معضل خود برای ساخت مسجد برای ساخت مسجد چندین برابر می شود. همان اندک معیارهایی را هم که نظام مهندسی و شهرداری دارد در ساخت مسجاد رعایت نمی شود .
مسجد بازار
اصول جاودانه معماری اسلامی در حال فراموشی است
تمام سلسله مراتب ساخت یک مسجد از نمای بیرونی تا خود قبله هر کدام معنی و مفهومی خاص دارند.آداب کاربری مسجد بر اساس آداب حج و نماز است یعنی همان سلسله مراتبی که حج دارد را در مسجد داریم و هر کالبد و عنصر مسجد نماینده ای هستند برای آن اعمال و اتفاقات.
حسین کتولی، یکی از پیامد های این مسئله را شکل ظاهری مساجد ما دانست و اضافه کرد: در مساجدی که روح معماری اسلامی در آن وجود دارد همچون مسجد گلشن، مسجد جامع و یا مدرسه عمادیه فضای بزرگی از محوطه را به حیاط اختصاص داده اند. اما مساجدی که در سال های اخیر ساخته شده اند بدون حیاط و هیچ یک از عناصر معماری اسلامی هستند. ساختمان وار پی ریزی می شوند و بالا می روند مساجدی که نه کیفیت بصری دارند و نه اتفاق روحانی خاصر در آنها رخ می دهد.
مدرسه عمادیه
در ساخت مساجد جدید توجهی به جهت قبله نمی شود
وی در ادامه گفت: یکی از نکات مهمی که متاسفانه بدان توجه نمی شود و از رکن های اساسی معماری مساجد است بحث چرخش به سوی قبله است. معماری اسلامی و حتی کلیساها به شکلی است که ورودی اصلی هر جایی باشد باید فرد وقتی وارد شبستان می شود روبروی قبله باشد. که این مسئله در مساجد قدیمی به وضوح مشخص است .اما در مساجدی که در چند سال گذشته ساخته شده اند براساس بلوک شهری هر زمین و زاویه ای که دارند در ورودی را می سازند و مکان یابی می کنند و توجهی به قبله نمی شود.
کتولی در ادامه گفت:حتی منارهایی هم که در حال حاضر در مساجد ما استفاده می شود جای بحث دارند نکته اول اینجاس که این منارها دو تا نبوده اند و در معماری اسلامی تک منار داشتیم که از زمان صفویه به بعد دومنار شده است. منار نشانه ای بوده تا مردم از فاصله دور بدانند مسجد کجاست ودر واقع ماذنه ای بود برای اذان گفتن.
وی ادامه داد: بعدها در زمان صفویه ایوان کاربرد زیادی پیدا کرد مکان درس و بحث و گفت و گو بود. هرچه دهنه ایوان بزرگ تر می شد فضای خالی نیمه بازی به وجود می آمد که طاق ایوان رانش می کرد برای جلوگیری از این مسئله منار دیگری اضافه کردند. حتی عده ای بر این باورند که مساجد با دو منار نماد شیعه است.
متاسفانه اصول جاودانه معماری اسلامی در حال فراموشی است و بعضی این زاویه دید را دارند که اینها موارد اختیاری و یا حتی تشریفاتی کار هستند در صورتی که رعایت کردن این اصول جزء الزامات است.
مسجد ناهار خوران می توانست نگین معماری گرگان باشد
این نگاه را هم نداریم که مساجدی که دولت و یا شهرداری متولی ساخت آن باشند اصولی هستند . بعنوان مثال مسجد واقع در ناهار خوران در آن محیط ٰ بین درختان و فضای سبز می توانست علاوه بر نقش اصلی خود بعنوان محل عبادت با داشتن معماری اسلامی و رعایت شدن اصول حرفه ای یک جاذبه گردشگری باشد.
از این فرصت می شد بعنوان یک غنیمت برای جذب بیشتر گردشگران هم استفاده کرد. مسجد ناهار خوران می توانست نگین معماری گرگان باشد . اما متاسفانه معماری ما هم درگیر کج فهمی شده است. وقتی پای رفع تکلیف به میان آید مساجد ما حتی به اندازه یک نماز خانه هم کیفیت و ارزش ندارند.
کتولی در ادامه به درجه بندی مساجد اشاره کرد و گفت: در معماری مساجد بحثی داریم با عنوان مسجد سرکوچه ای. مساجد درجه بندی دارند که اولین آن مسجد سرکوچه ای استٰ اتاقی کوچک سر دو نبش کوچه ها اتاقی که روح دارد و با نیت خالص ساخته شده است و بعد مسجد محله که معمولا بزرگ تر و حیاط دار هستند و بعد مسجد جامع و سپس مصلی .
وی افزود: در نقاط قدیمی گرگان هم نمونه های زیادی از این مساجد وجود دارد. بعنوان مثال مسجد سپهر استرآبای بهترین مسجد سرکوچه شمال کشور است که به دلیل غافل شدن از آن سقف سفالیش در حال ریختن است نمای مشبک چوبی بیرونی آن خراب شده و فضای داخل آن هم چندان مطلوب نیست.
کتولی خاطرنشان کرد: اما همین مسجد با چنین وضعیتی هنگام نماز ظهر و عصر نمازگزاران زیادی را به خود جذب می کند این مساجد چون آن فضای روحانی را دارند و طبق اصول معماری اسلامی ساخته شده اند شهروندان را جذب می کنند.
وی بیان کرد: جامعه ای که در گذشته بهترین مکان هایش به مساجد اختصاص داشت امروز در چنین وضعیتی به سر می برد. امروز هر دونبشی که وجود دارد یا مغازه است یا بانک و این یعنی همان دور شدن از معیارهای اصلی جامعه اسلامی.
مسجد مجتهد سپر استرابادی
هیچ گونه ضابطه مشخصی در ارتباط با طراحی مساجد نداریم
این کارشناس معماری در ادامه به مشکلات دیگر در ساخت مساجد اشاره کرد و گفت: به اعتقاد بنده مهم ترین آسیبی که در مساجد معاصر شهرمان وجود دارد نیت ساخت و دیگری طراحی است. ما هیچ گونه ضابطه مشخصی در ارتباط با طراحی مساجد نداریم. موارد مطرح شده در مقررات ملی ساختمان سازی عموما مباحث کلی ای بر اساس خانه های مسکونی هستند. توصیه های طراحی مسجد که وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و اوقاف و امور خیریه دارند نیز عموما توصیه های کلی است که ضابطه اجرایی ندارند. اجرا شوند یا نه اتفاق خاصی نمی افتد.
وی که معتقد است معمارهای ما با سیستم آموزشی ای که در دانشگاه ها رشد می کنند و تربیت می شوند طراحی ومعماری درست را یاد نمی گیرند ، گفت: این معمار ها نسبت به عناصر معماری سنتی بیگانه اند. معمارها می توانند فارغ التحصیل شوند بدون اینکه مجبور باشند به معماری سنتی مراجعه کنند و اصولش را درک کنند.
یکی از کارشناسان رشته معماری و عضو نظام مهندسی ساختمان گلستان هم با بیان این که یکی از بزرگرتین مشکلات ما در گذشته نبود مهندس معمار در هد تیم مهندسی بود، گفت: طرح اولیه باید توسط مهندس معمار داده شود زیرا مسجد مبانی نظری بسیار خاص و پیچیده دارد و این تدریس این بخش تنها در مقطع فوق لیسانس مقدور است.
سید محمد قدس مفیدی که عضو دوره چهارم شورای شهر گرگان است، با بیان ایت که در طراحی معماری هفت در مقطع فوق لیسانس آخرین مقطع است و بخش طراحی مساجد در آن تدریس می شود، افزود: معمار باید آنقدر به پختگی رسیده باشد تا بتواند دست به طراحی و خلق یک اثری بزند، آن هم اثری که محل ارتباط انسان با هویت و معنویت است.
قدس مفدی با تاکید بر این که طراحی مسجد آداب خاص خود را دارد ، گفت: ما در طراحی نقشه های جامع شهری مکان معقولی برای مساجد در نظر نمی گیریم و اگر هم میگیریم تغییر کاربری پیدا می کند.
وی افزود: وقتی زمینی تغییر کاربری پیدا می کند طبعا یا باید زمین به دستگاه اجرایی فروخته شود یا فرد تغییر کاربری دهد، ولی ما در همان مرحله اول مکان یابی دچار مشکل هستیم، این مشکل نه تنها برای مساجد بلکه برای مدارس هم همینطور است.
مشکل بیشتر طرح های عمرانی و ساختمانی تامین اعتبار است
وی اعتبار را مشکل دوم کلیه طرح های عمرانی و ساختمانی دانست و گفت: وقتی تامین اعتبار انجام نمی شود، برای ساخت مساجد هم مثل هر پروژه دیگری دنبال فردی هستیم که امضا کند تا طرح با حداقل مبلغ انجام می شود و عملا چون پول در پروژه وجود ندارد پروژه باری به هرجهت می شود.
این عضو نظام مهندسی ساختمان گلستان، با بیان این که مهندس پولی برای این کار نمی گیرد، اضافه کرد: طرح های ساخت مساجد درآمدی برای مهندسان ندارد پس باید عاشقانه برای این کار وقت بگذارد، از سویی برخی میخواهند آشپزخانه و پذیرایی برای مساجد در نظر بگیرند که این کار هم اشتباه است.
وی ادامه داد: مشکلات مساجد تا اینجا فقط در مرحله طراحی بود، در مرحله اجرا هم مشکلات مالی وجود دارد و چون عدد پایین است سبکترین پیمانکار و حتی کم هزینه ترین بنا را انتخاب می کنند. باید تاکید کرد بزرگترین مشکلات تمام پروژه های عمرانی ما اعتبار است.
عضو شورای شهر گرگان در پاسخ به این سوال که آیا نظام مهندسی یا شورای شهر می توانند در این رابطه قوانین در نظر بگیرند، یا خیر گفت: جایگاه قانونی نظام مهندسی کنترل نقشه ها و جایگاه شورا نظارت عالیه است. از سویی تنها کاری که امکان پذیر است که این است که شورا از نقش نظارتی استفاده کند و به شهردار برای انجام پروژه ها تذکر دهد و شورا نمی تواند نقشه را رد کند.
------------------------------
گزارش از نسترن قندهاری
عکس از ابوطالب ندری