این گزارش از سلسله گزارشهای «پرونده ویژه بررسی پدیده حاشیه نشینی در استانهای کشور» منتشر شده است. «پرونده ویژه» مجموعه گزارشهای تولیدی دفاتر سرپرستی استانهای خبرگزاری مهر، در یک موضوع مشترک است.
به گزارش خبرنگار مهر، سخن از حاشیه نشینی همواره ذهن را به سمت بروز ناهنجاری‌ها و آسیب‌های اجتماعی می‌برد به طوری که همواره اینگونه تصور می‌شود که افراد حاشیه نشین افرادی خلافکار و مضرر برای جامعه و حاشیه شهرها نیز مناطق ناامن برای کل شهر به حساب می‌روند.
گرچه این نوع نگاه به علت وقوع و بروز برخی از ناهنجاری‌ها در این مناطق که بیشتر از سایر نقاط شهر است شکل گرفته اما باید به این نکته نیز توجه شود که چرا در حاشیه نشینی که مسئله‌ای انکار ناپذیر در بسیاری از شهرها و بخصوص کلان شهرهای کشور است، تاکنون چاره‌ای برای حل به خود ندیده و شاید در برخی مناطق حتی رو به گسترش است.
توجه به سخنان جامعه شناسانی که در این زمینه تعریف و راهکارهای خوبی را ارائه می‌دهند قطعا باید مورد توجه مسئولان قرار گیرد تا با برنامه ریزی‌های مناسب بتوان این مناطق را از گرداب مشکلات و ناهنجاری‌ها نجات داد. مناطقی که به گفته جامعه‌شناسان نجات آن و ایجاد برنامه‌های فرهنگی و آموزشی در آن قطعا به نفع کل شهر و مردم است.
حاشیه نشینی صرفا مربوط به سکونتگاهها نیست
یک استاد دانشگاه و جامعه‌شناس در گفتگو با خبرنگار مهر، با اشاره به پدیده حاشیه نشینی با بیان اینکه در بحث جامعه‌شناسی، حاشیه نشینی صرفا مربوط به سکونتگاهها نیست عنوان کرد: در واقع هر فرد یا گروهی که احساس تعلق به کل جامعه در وی ضعیف باشد و یا این احساس تعلق را نداشته باشند حاشیه نشین یا انسان حاشیه‌ای می‌دانیم که یکی از مصادیق آن در سکونتگاهها است.
دکتر داوود شعبانی در این زمینه با تأکید بر اینکه برای ارائه هرگونه راهکار برای از بین بردن حاشیه نشینی و یا تنزیل آن باید این مسئله را از لحاظ کمی و کیفی مورد بررسی قرار دهیم، عنوان کرد: در بررسی علل و عوامل و ارائه راهکار باید این نکته را مورد ارزیابی قرار داد که در حاشیه نشینی هر عنصری که مستقیما با این مسئله ارتباط داشته باشد «علت» است که در این زمینه می‌توان مهاجرت را نام برد و هر عنصری که تأثیر غیر مستقیم باشد با عنوان «عامل» حاشیه نشینی عنوان می‌شود که در این زمینه نیز می‌توان فقر را عنوان کرد.
باید افرادی که با تجریه بیشتر و موفق‌تر هستند در مناطق حاشیه نشین به خدمت گرفته شوندوی با بیان اینکه شناخت علت و عوامل و موشکافی آنها می‌تواند در ارائه راه حل تأثیرگذار باشد، گفت: به عنوان مثال هنگامی که ما مسئله فقر در حاشیه نشینی را مورد بررسی قرار می‌دهیم باید به دیگر عنصر‌های این مقوله همچون فقر فرهنگی، فقر آموزشی، فقر اقتصادی و فقر آگاهی را مورد توجه قرار دهیم زیرا همه اینها موجب گسترش حاشیه نشینی می‌شود.
این استاد دانشگاه بر لزوم شناسایی اختلاف‌های این مناطق با سایر مناطق برخوردار شهر ابراز داشت: سکونتگاه‌هایی که در مناطق حاشیه نشین وجود دارد عمدتا به عنوان سکونتگاه‌های رسمی و قابل قبول به حساب نمی‌آید و مراجع رسمی این مناطق را به عنوان مناطق شهری قبول نمی‌کنند که همین امر از لحاظ روان‌شناختی اجتماعی یک احساس عدم تعلق در بین افرادی که در این مناطق زندگی می‌کنند ایجاد می‌کند.
خدمات شهری و رفاهی در مناطق حاشیه نشین بیشتر مورد توجه باشد
وی عنوان کرد: همین احساس عدم تعلق موجب می‌شود که سایر افراد جامعه به آنها به عنوان افرادی غیر مفید و قانون ستیز نگاه کنند و همین نکته و ادامه این روند موجب ایجاد نوعی سرخوردگی در افرادی که در مناطق حاشیه نشین زندگی می‌کنند شود و این افراد نیز به مرور خود را به دور از جامعه تصور کرده و اجازه هر گونه اقدام ناهنجار و قانون شکنی را به خود می‌دهند.
وی در ادامه بر لزوم توجه به عدالت آموزشی در کلیه مناطق شهری اشاره کرد و گفت: در این زمینه حتی برای توجه به مناطق حاشیه نشین باید افرادی که با تجریه بیشتر و موفق‌تر هستند در این مناطق به خدمت گرفته شوند و حتی لازم است خدمات شهری و رفاهی در مناطق حاشیه نشین بیشتر مورد توجه باشد.
شعبانی با تأکید براینکه متأسفانه نسبت به حاشیه نشینی همواره نگاه کلیشه‌ای وجود دارد، گفت: باید برای بررسی این موضوع از پژوهشگران با تجریه و توانمند استفاده شود تا با پژوهش‌های میدانی و مطالعات عمیق بتوان راهکارهای مفیدی را ارائه داد.
وی با بیان اینکه باید اقدامات عمرانی و برنامه ریزی‌های مناسب برای مناطق حاشیه نشین مورد توجه باشد، گفت: رابطه حاشیه نشینی و گذران اوقات فراغت از مسائل بسیار مهم است زیرا افرادی که در این مناطق زندگی می‌کنند باید وقتشان با برنامه‌های مفید و سازنده و آموزشی پر شود تا علاوه بر آموزش بتوانند به عنوان افرادی برخوردار در جامعه زندگی کنند.
این استاد دانشگاه با تأکید بر اینکه نباید به افرادی که در این مناطق زندگی می‌کنند به عنوان انسان‌های نابهنجار نگاه شود، گفت: این نوع نگاه و تکرار آن باعث می‌شود که برخی اقدامات نابهنجار برای افراد حاشیه نشین عادی تلقی و به مرور بر تکرار آن نیز تأکید داشته باشند.
وی توجه به اشتغال، ازدواج، تأمین نیازهای اولیه همچون امنیت، مسکن، خوراک و تحصیلات را از جمله مسائلی عنوان کرد که در مطالعات حاشیه نشینی باید مورد توجه باشد.
فاصله بین مناطق حاشیه نشین و مناطق بالای شهر در قم کم است
در ادامه یک محقق و نویسنده در مسائل جامعه‌شناسی نیز در گفتگو با خبرنگار مهر، مهاجرت و مسائل اقتصادی را در مسئله حاشیه نشینی پررنگ توصیف کرد و گفت: افرادی که در روستا و یا شهرهای کوچک زندگی می‌کنند با ساختار محل زندگی خود خو گرفته‌اند و هنگامی که وارد شهر می‌شوند دچار یک نوع تعارض و آشفتگی فرهنگی می‌شوند که موجب می‌شود تا با روابط و خصوصیات خاص محل زندگی خود فاصله بگیرند.
حسین حسینی تبار کریمی به مسائل اقتصادی تأثیرگذار در زندگی حاشیه نشینی نیز اشاره و بیان کرد: زندگی فقیرانه، تراکم بالای جمعیت، عدم وجود خدمات اجتماعی و رفاهی موجب می‌شود تا فرد با دیدن مناطق برخوردار که دارای همه این امکانات است به سوی یک نظام مقایسه‌ای روی آورد و این مقایسه‌ها با گذشت زمان موجبات آسیب‌های اجتماعی و ناهنجاری‌ها را فراهم کند.
وی به شهر قم و مسئله حاشیه نشینی در این شهر اشاره و عنوان کرد: در قم فاصله بین مناطق حاشیه نشین و مناطق بالای شهر کم است و این روند مقایسه‌ای بیشتر به چشم می‌خورد.
حسینی تبار با اشاره به برخی از موضوعات و ناهنجاری‌ها مانند مواد مخدر، ضرب و جرح، تهدید و فحاشی و بروز بیشتر این مسائل در حاشیه نشینی بر لزوم توجه به مسائل روانی و اجتماعی و حقوقی در این مناطق تاکید و بیان کرد: مشکل عمده‌ای که در این مناطق وجود دارد عدم توجه به مسائل حقوقی و قضائی است.
وی با بیان اینکه در ادبیات پیشگیری از وقوع جرم سه تعریف در این زمینه وجود دارد بیان کرد: آگاهی‌های حقوقی باعث می‌شود تا در جامعه یک نوع آگاهی شکل بگیرد تا افراد بدانند چه موارد و اقداماتی به عنوان جرم مطرح است.
این پژوهشگر اجتماعی ادامه داد: در وهله اول تعریف جرم مسائله را باید با ایجاد آگاهی و سواد حقوقی ایجاد کرد تا یک نوع پیشگیری در وقوع جرم در افراد و جامعه ایجاد شود.
وی ادامه داد: درپیشگیری نوع دوم نیز باید جمعیت‌های پرخطر و افراد خاص را مورد آموزش‌های تخصصی قرار داد و در وهله سوم پیشگیری نیز باید به سراغ افرادی رفت که در معرض جرم قرار گرفته‌اند مانند افراد زندانی و معتاد که این افراد را باید مورد بازپروری قرار داد تا شرایط ایجاد بازگشت آنها به جامعه فراهم شود.
همه باید نسبت به حاشیه نشینی احساس مسئولیت داشته باشند
حسینی تبار در ادامه بر لزوم توسعه اقتصادی و اجتماعی در مناطق حاشیه نشین تأکید کرد و ادامه داد: باید با گسترش خدمات رفاهی از ایجاد شکاف بین مناطق شهری جلوگیری شود و این مسئله را به خوبی بدانیم که وجود یک منطقه حتی کوچک حاشیه نشین می‌تواند به عنوان آسیبی برای تمام شهر تلقی گردد پس بر این اساس باید تمام شهر و مسئولان و شهروندان نسبت به حاشیه نشینی احساس مسئولیت داشته باشند.
وی گسترش فضای سبز و مکان‌های تفریحی، ایجاد امکانات بهداشتی، تأسیس فضاهای دانشگاهی و آموزشی در مناطق حاشیه نشین را از جمله مسائلی عنوان کردکه باید مود توجه قرار گیرد تا این مناطق چیزی جدای از شهر و یا مناطق برخوردار در نظر گرفته نشود.