این گزارش از سلسله گزارشهای «پرونده ویژه بررسی پدیده حاشیه نشینی در استانهای کشور» منتشر شده است. «پرونده ویژه» مجموعه گزارشهای تولیدی دفاتر سرپرستی استانهای خبرگزاری مهر، در یک موضوع مشترک است.
به گزارش خبرنگار مهر، نام مهاجرت و حاشینه نشینی با نام و تاریخ شهر قزوین عجین شده به گونه ای که تا قزوین و حیات آن بوده این شهر میزبان مهاجران و حاشینه نشینانی بوده که بعدها فرزندان آن محسوب شده اند، بر همین اساس بسیاری از خاندانهایی که موسوم به قزوینی های اصیل هستند در اصل مهاجرانی بودند که از سرزمین های دور و نزدیک وارد این شهر شدند.
با این حال این خصیصه مهاجر پذیری هرگز منتهی به بحران حاشیه نشینی نشده بود اما در سالیان اخیر با شکل گیری حاشیه نشینی نگران کننده در قزوین، این موضوع به یکی از بحران های بالقوه این استان و شهر تبدیل شده است.
حاشیه نشینان بیشتر افراد مهاجری هستند که به علت دافعه هایی که در زادگاه شان وجود دارد، مانند جنگ و بیکاری کمتر به دلیل جاذبه های شهر، زادگاه خود را ترک کرده و به سوی شهرها روی می آورند.
آنها از یک سو به دلیل عدم تطبیق با محیط شهرها و از سوی دیگر بر اثر عوامل پس ران شهری از محیط های شهری پس زده می شوند و به تدریج در کانون های به هم پیوسته یا جدا از هم در قسمت هایی از شهر سکنی می گزینند.
محل سکونت، نوع مسکن و سایر جنبه های زندگی ظاهری آنها با محل سکونت متعارف شهرها متفاوت است همچنین آنان از نظر وضعیت فرهنگی و اقتصادی نیز با جمعیت شهری تمایزهایی دارند، به این گروه از افراد که به تعبیری«شبه شهروند» و نه شهروند کامل هستند حاشیه نشین می گویند.
برهمین اساس حدود ۲۰ میلیون نفر از کل جمعیت کشور در سکونت گاه های غیرمجاز و حاشیه ای زندگی می کنند و به تبع آن قزوین نیز به دلایل متعددی میزبان تعداد قابل توجهی از جمعیت حاشیه نشینی است که در برخی مناطق استان و بیش از همه شهرهای اقبالیه (سلطان آباد سابق) و قزوین ساکن هستند.
حاشیه نشینی گرچه در طول دهه های متمادی با زندگی مردم استان قزوین عجین شده است اما این پدیده هرگز در قالب بحران بالقوه ای بروز نیافته بود ولی وقوع حوادثی مانند حادثه نظام آباد در سال گذشته که طی آن تنش فزاینده ای میان مهاجران و ساکنان اصلی نظام آباد به وجود آمد، نشان داد حاشیه نشینی در قزوین می تواند رنگ بحران به خود بگیرد بنابراین باید با مطالعه چند و چون این پدیده به شناخت عمیق و کنترل پایدار آن پرداخت.
قزوین در معرض حاشیه نشینی مدرن قرار دارد
استاندار قزوین در ریشه یابی وقوع پدیده حاشیه نشینی در قزوین از عامل مهاجرت یاد می کند و می افزاید: خواسته یا ناخواسته یک سری تحول و تغییراتی در حوزه تقسیمات کشوری و شهری رخ داده و جمعیت شهری و روستایی دچار تغییر شده و اگر در سال ۵۷ حدود ۳۰ درصد مردم در شهر ساکن بودند امروز بیش از ۷۰ درصد جمعیت استان در شهرها ساکن شده اند و اگر این وضعیت مدیریت نشود برای همه مشکل آفرین خواهد شد.
مرتضی روزبه می گوید: قزوین نباید دچار مسائل حاشیه نشینی می شد اما متاسفانه اکثر شهرهای کشور از جمله قزوین ما دچار آن شده اند که قزوین هم از گذشته با این مشکل روبرو شده است لذا تاکید داریم در این زمینه غفلت نشود و همه مسائل مورد توجه قرار گیرد.
وی ادامه می دهد: توسعه حاشیه‌نشینی در قزوین، محصول توسعه نامتوازن شهری در قزوین است که ادامه رشد شتابان حاشیه نشینی به‌طور قطع معضلات زیادی ایحاد می کند.
این مسئول اظهارداشت: ترکیب ناهمگون جمعیتی که در استان به دلیل حاشیه نشینی مدرن اتفاق افتاده معضلات کیفری، فرهنگی و اجتماعی زیادی نیز به همراه داشته است که در این بین با توجه به ویژگی دشت بودن قزوین گسترش شهرها با سرعت بیشتری صورت گرفته و نباید منطق زورآبادی و به هر قیمتی در توسعه شهری اتفاق بیفتد.
روزبه در رابطه با پیامدهای مهاجرت به قزوین و ایجاد حاشیه نشینی نیز بیان کرد: جابجایی جمعیت شهری و روستایی می تواند مشکلات سیاسی، اجتماعی، فرهنگی ایجاد کندکه یکی از این پیامدها در شهرهای بزرگ شاهد حاشیه نشینی مدرن است که شاید از نوع حلبی آباد و کپرنشینی نباشد اما برای ما نگران کننده است.
استاندار قزوین یادآورشد: رویکرد ما نگاه به آینده است و از فرماندار قزوین انتظار داریم در همین مدت کوتاه با عزم جدی برای حل مسائل شهرستان قزوین و بررسی این مشکلات اقدام کند.
محلات حاشیه نشین قزوین فراتر از آمارهای رسمی است
شهر قزوین در حال حاضر دارای سه سکونتگاه غیر رسمی حاشیه نشین شامل باغ نشاط، محله لالوها و کوی بهار است که از این میان باغ نشاط بیشترین جمعیت را به خود اختصاص داده است.
در این بین گرچه طبق آمارهای رسمی این سه سکونت گاه به عنوان محلات حاشیه نشین و غیر رسمی قزوین معرفی می شوند با این حال دکتر حسن بحرینی معتقد است که تعداد محلات حاشیه نشین قزوین بیشتر از این سه مورد است.
استاد شهرسازی دانشگاه بیرمنگام می گوید: در بازدید از مجموعه شهر قزوین متوجه می شویم که محلاتی چون: چوبیندر، مشعل دار، ناصرآباد، نجف آباد، نظام آباد هم جزو محلات حاشیه نشین قزوین محسوب می شوند همچنین محلات قدیمی که علی الظاهر درمحاصره بافت جدید شهر قرار دارند مانند هادی آباد و آبگیلک هنوز هم بافت حاشیه نشین دارند و از این معضلات رهایی نیافته اند.
افغانی ها و کردها عمده ترین حاشیه نشین های استان
همزمان با دوران اوج جنگ تحمیلی و سال های پس از آن استانهای غربی کشور و البته قزوین میزبان سیل مهاجرانی بود که از اقلیم کردستان عراق به سوی استان های غربی ایران روانه و چه بسا که هنوز هم ماندگار شدند. البته مهاجرت کردهای عراق به نواحی غربی ایران پیش از آن نیز روی داده بود اما با وقوع جنگ تحمیلی مهاجرت آنها بیش از پیش روی داد که در این بین قزوین نیز پس از استان های آذربایجان غربی، همدان، زنجان از این موج مهاجرت ها بی نصیب نماند.
پس از موج مهاجران کردهای عراق به قزوین و سایر استانها و رونق اقتصادی بیشتر قزوین درسالهای پس از جنگ، مهاجران افغانی نیز به میهمانان ناخوانده پیشین اضافه شدند تا جایی که امروزه محلاتی مانند چوبیندر، نظام آباد، نجف آباد، مشعل دار و حاشیه نشین های اقبالیه و تاکستان از جمله محلاتی هستند که حضور اتباع افغانی در آنها بیش از سایر نواحی استان است ضمن اینکه از داخل کشور نیز مهاجران عمده ای از استان های کردستان و کرمانشاه و استانهای مرکزی مانند کرمان و یزد درقزوین وجوددارد.
در همین رابطه دکتر یثربی در رابطه با احتمال تنش های فرهنگی که بین مردم قزوین و مهاجران وجود دارد به خبرنگار مهر می گوید: با در نظر گرفتن اینکه قزوینی ها بیشتر آذری و شیعه و مهاجران افغانی، پاکستانی و کُرد عمدتاً سنی هستند می توان از احتمال تنش های مذهبی و قومیتی میان بومی ها و مهاجران حاشینه نشین سخن گفت با این حال تعداد مهاجران بالا نیست و از طرفی سبک زندگی مردم قزوین نیز به دور از تنش های مذهبی و قومیتی است.
استاد انسان شناسی شهری دانشگاه اوهایو یادآورشد: در هر حال این خود نوعی تهدید بالقوه است که در کنار سایر تهدیداتی چون شورش مهاجران، افزایش بزه کاری، انهدام هویت های شهری، معضلات اقتصادی، روانی و امنیتی و مسائلی از این دست می تواند برای آینده استان قزوین خطرآفرین باشد و باید پیش از آنکه موضوع حادی شود با اختصاص بودجه و استمداد از تخصص کارشناسان علوم اجتماعی، اقتصادی، امنیتی و شهرسازی این تهدیدات را مرتفع کرد.
روستا- محله هایی که حاشیه نشینی را تشدید کردند
طی سالیان اخیر با اجرایی کردن طرحی که روستاهای حوالی قزوین را با این شهر به صورت غیرمنفصل ادغام می کرد بسیاری از روستاهای حوالی شهر قزوین در قالب محلاتی از این شهر در آمدند با این حال جز مواردی مانند روستای باراجین غالب این روستا- محله ها امروز جزو مناطق حاشیه نشین قزوین هستند.
این مناطق روستایی در جریان برخورداری از مواهب و امکانات شهری، روستاهایی هستند که به دلیل انفصال از شهر جزو محلات قزوین محسوب نمی شوند اما در جریان آسیب از مضرات سکونت گاههای شهری در ردیف اول قرار دارند.
از طرفی نیز بودجه دهیاری ها به دلیل شهر بودن به این«روستا- محله ها» تعلق نمی گیرد، بنابراین قیمت زمین در این ناحیه پایین است که این مسئله بهترین فرصت را برای ایجاد حاشیه نشینی فراهم می کند.
نمونه این وضعیت، چوبیندر، نظام آباد و باغ نشاط است که دارای ساکنین بومی بافرهنگ و به لحاظ معیشتی در سطح قابل قبولی است اما با ادغام غیراصولی در شهر قزوین و تحمیل شرایط بلاتکلیفی، محملی برای پذیرش مهاجران افغانی شده است.
عضو شورای اسلامی شهر قزوین در همین رابطه می گوید: موضوع مناطق منفصله قزوین یکی از مواردی است که بامخالفت شورای شهر و استاندار مواجه شده است چرا که با ادغام روستاهای اطراف قزوین به شهر در قالب محلات منفصله، مشکلات بسیاری هم برای شهر و هم برای این روستاها ایجاد می شود.
حسین صلح جو ادامه داد: تعداد این روستاها حدود ۱۴ مورد است که یکی از اصلی ترین مشکلات این بود که روستایی که پیوسته در همان بافت روستایی وجود داشته است و پس از ادغام در شهر می بایست تبدیل به شهر شود حال آنکه نه می توان امکانات را به این سرعت وارد این مناطق کرد و نه ساکنان این نواحی می توانند سریع تر در فرهنگ شهر جذب شوند.
رفع معضلات فرهنگی مهم ترین راهکارکنترل حاشیه نشینی
عضو شورای شهر قزوین رفع محرومیت های فرهنگی را از مهم ترین راهکارهایی می داند که می تواند مانع از بحران حاشیه نشینی در قزوین شود.
صلح جو اظهارداشت: با این حال رفع همه محرومیت های مناطق حاشیه ای قزوین در کوتاه مدت یک برنامه آرمانی است اما می توان با اتخاذ یک رویکرد بلندمدت و برنامه محور محرومیت های فرهنگی و به تبع آن بخش قابل توجهی از محرومیت های این نواحی را مرتفع کرد.
وی می افزاید: سیستم شهرداری به گونه ای است که درآمدهای حاصل از هر محله و ناحیه را در همان ناحیه هزیه می کند اما مناطق حاشیه نشین قزوین درآمدی برای شهرداری ندارند از طرفی نیز با رکود ساخت و ساز شهرداری عملا نمی تواند بودجه چندانی را برای این مناطق مصروف دارد با این حال با تصمیم شورای شهر از سایر اعتبارات شهر برای این نواحی سرمایه گذاری های فرهنگی صورت می گیرد بر همین اساس در بودجه سال ۹۴ اعتبارات خوبی برای این مناطق در نظر گرفته شده است.
این مسئول می گوید: در مجموعه شورای شهر دغدغه های متعددی در رابطه با حاشیه نشینی و رفع تهدیدات از آن وجود دارد برهمین اساس در جدیدترین مورد چند تن از معتمدان و بزرگان محلی اعم از شخصیت ها و افرادی از مناطق حاشیه نشین به جلسات مشترکی با اعضای شورای شهر دعوت شده اند.
وی ادامه می دهد: در این جلسات مشترک مجموعه ای از مهم ترین مشکلات و تهدیدات این نواحی شناسایی شده و طبق برنامه راهکارهایی برای رفع مشکلات در ۹ محور مطرح شده که تقویت فرهنگ عمومی، تحکیم بنیان خانواده، فرهنگ عفاف و حجاب، ایثار و شهادت، تقویت هویت شهر و انتقال آن به حاشیه نشینان و ایجاد مراکز فرهنگی چون قرائت خانه و مسجد از جمله محورهای این برنامه است.
نباید از اشتباهات شهرسازی در ایجاد حاشیه نشینی غفلت کرد
معاون امور فرهنگی و اجتماعی شهرداری قزوین نیز در بیان علل بروز حاشیه نشینی در قزوین می گوید: حاشیه نشینی معضلی است که نباید در بررسی دلایل ایجاد آن از مسائل شهرسازی و اشتباهاتی که در شهرسازی روی می دهد، غفلت کرد.
محسن حق شناس در رابطه با پیامدهای این نوع از شهرسازی به خبرنگار مهر اظهارداشت: پس از شهرسازی معیوب و مشکل دار معضلات فرهنگی و اجتماعی در شهر بروز می کند که حاشیه نشینی یکی از همین مشکلات است.
این مسئول ادامه می دهد: برای رفع معضلات ناشی از حاشیه نشینی باید ابتدا ساختار شهرسازی ما بدون مشکل و با در نظرگرفتن تمهیدات کوتاه مدت و بلند مدت شهری باشد در آن صورت دیگر افراد سودجو محیط هایی از این دست را محمل مناسبی برای فعالیت های خود نمی یابند.
وزارت کشور پیگیر رفع مشکلات حاشیه نشین ها است
حسن کاشی با اشاره به عزم وزارت کشور برای حل مشکلات حاشیه نشین ها می گوید: طبق شصت و ششمین مصوبه شورای اجتماعی کشور به عنوان عالی ترین مرجع تصمیم گیری درمسائل اجتماعی و فرهنگی کمیته ای در هر استان برای بررسی و رفع مشکلات امنیتی، اجتماعی و فرهنگی سکونتگاه های غیررسمی حاشیه نشین تشکیل شده است که جلسات این کمیته ذیل ستاد توانمند سازی استانی سکونت گاه های غیر رسمی و حاشیه نشین برگزار می شود.
مدیر کل دفتر امور اجتماعی استانداری قزوین ادامه می دهد: طبق مصوبات این شورا برای هر یک از دستگاه های زیر مجموعه وزارت خانه ها و یا سایر ارگان ها برنامه ها و وظایفی تعریف شده است که باید در مراکز مربوطه پیگیری شود.
وی می افزاید: امروز سکونتگاه های غیر رسمی حاشیه ای تهدیداتی را با خود به همراه دارند که رفع این رفع تهدیدات امنیتی و اجتماعی از این مناطق با برنامه ای که هر یک از دستگاه های ذیربط ارائه می دهند ضروری است.
کاشی اظهار داشت: ارائه برنامه هایی جهت کاهش تهدیدات اجتماعی، امنیتی و فرهنگی یکی از وظایف دستگاه هاست که اجرا شدن آنها نیازمند طرح در این کمیته، تصویب و تامین اعتبارات است.
وی اظهارداشت: گذشته از نقاط حاشیه نشین، مدیران باید باب استفاده از تخصص کارشناسشان حوزه های مختلف برنامه هایی نیز برای نقاطی که در معرض تهدید هستند، داشته باشند تا مانع از آسیب ها پیش از وقوع شود.
حاشیه نشینی بحران سوم قزوین
استان قزوین در شرایط عادی با دو بحران جدی بی آبی و نیز ورشکستگی واحدهای متعدد صنعتی خود مواجه است که در این بین می توان با توجه به بروز حاشیه نشینی در استان، این پدیده را هم در ردیف بحران های این استان قلمداد کرد با این تفاوت که بحران حاشیه نشینی به شکل بالقوه در استان وجود دارد.
به هر حال می توان حاشیه نشینی را سومین بحرانی دانست که حتی در شرایط حاضر نیز با ظهور بالقوه شرایط را برای بالفعل شدن در صورت عدم برنامه ریزی دقیق و علمی برای مقابله با آن آماده می کند.
با این حال این بحران هنوز در قیاس با کم آبی و ورشکستگی صنایع استان، چندان مجال بروز نیافته است بنابراین می توان از هم اکنون با کاربست راهکارهای گوناگون مانع از عمیق شدن حاشیه نشینی در قزوین شد.
توجه به حریم شهرها و بهبود شرایط نامشخص مناطق منفصله، نظارت بیشتر بر روند شهرسازی، بهبود اقتصاد و سطح امکانات روستاها و رفع تبعیض از این نواحی برای فراهم کردن شرایط مهاجرت معکوس"از شهرها به روستاها که از نظر اقتصادی، سلامتی و اجتماعی بسیار سازنده است" و همکاری با اداره کل امور اتباع برای بازگرداندن اتباع کشورهای افغانستان، پاکستان و عراق به کشورهای خود می تواند از جمله موثرترین راهکارهایی باشد که حاشیه نشینی در قزوین را در آینده ای نزدیک با خروج از فاز تهدید، وارد شرایط تحت کنترل مسئولین شهری و استانی کند.