خبرگزاری مهر، گروه بین‌الملل: در روزهای اخیر پس از مواضع اعلانی و آشکار «جو بایدن» رئیس‌جمهوری آمریکا مبنی بر ارسال «بمب خوشه‌ای» به اوکراین، بحث پیرامون این موضوع بیش از هر زمانی سر زبان‌ها افتاده‌است؛ موضوعی که باعث شده پرسش‌های زیادی در اذهان عمومی شکل بگیرد.
حال این چند پرسش مهم به ذهن می‌رسد که «بمب‌های خوشه‌ای چه مختصاتی دارند و اساساً به چه نوع بمب‌هایی اطلاق می‌شود؟»؛ «طی دهه‌های اخیر چه کشورهایی از آن استفاده کرده‌اند؟»، «آیا تا به امروز از این بمب‌ها در جنگ اوکراین استفاده شده‌است یا خیر؟» و اینکه «چه اهدافی پشت پرده ارسال این بمب‌ها از سوی آمریکا به اوکراین وجود دارد؟»
مختصات و انواع بمب خوشه‌ای
بمب خوشه‌ای به بمب هواپرتابی گفته می‌شود که شامل تعداد زیادی ریز مهمات یا مهمات انفجاری کوچک‌تر است که بعد از پرتاب بمب و شکافت شدن بمب اصلی در ارتفاع مناسب ریزمهمات‌ها جدا شده و در یک منطقه مشخص بسته به ارتفاع شکافت شدن بمب اصلی روی زمین پخش می‌شوند.
اگرچه به این سلاح بمب خوشه‌ای گفته می‌شود که مشخصاً یک سلاح هواپرتاب است ولی امروز کلاهک‌های خوشه‌ای برای موشک و یا مهمات‌های توپخانه نیز وجود دارد. میزان این ریز مهمات‌ها، قدرت تخریب و مأموریت آنها بسته به بمب و یا سلاحی که آنها ر پرتاب می‌کند، فرق دارد.
اگرچه مهمات خوشه‌ای در یک دسته از سلاح‌ها تعریف و ممنوع شده‌اند، اما در واقع انواع مختلفی از مهمات خوشه‌ای در جهان وجود دارد که «گروه ناظر بر مین و مهمات خوشه‌ای» آنها را بیش از ۲۰۰ نوع تخمین می‌زند. انواع بمب خوشه‌ای در یک جمع‌بندی مختصر عبارتند از بمب خوشه‌ای ساده، بمب‌های خوشه‌ای ضد نفر، بمب‌های خوشه‌ای ضد زره، بمب‌های خوشه‌ای ضد باندهای فرودگاه، بمب‌های خوشه‌ای آتش‌زا، بمب خوشه‌ای ضد برق (سی یو ۹۴) و بمب خوشه‌ای هوشمند.
برخلاف انواع متنوع بمب‌های خوشه‌ای که به چند مورد از آنها اشاره شد اما نحوه عملکرد این نوع مهمات نامتعارف همان طور که در تصویر زیر مشاهده می‌شود، تا حدی یکسان است.
پیشینه کاربرد بمب‌های خوشه‌ای در جهان
«گروه ناظر بر مین و مهمات خوشه‌ای» در گزارشی به سوابق و پیشینه بهره‌گیری کشورها از مهمات خوشه‌ای از میانه قرن بیستم به بعد پرداخته‌است.
بر پایه این گزارش، از پایان جنگ جهانی دوم، حداقل ۲۱ دولت در ۴۰ کشور و چهار منطقه دیگر از مهمات خوشه‌ای استفاده کرده‌اند. تقریباً همه مناطق جهان در ۷۰ سال گذشته حمله با مهمات خوشه‌ای را تجربه کرده‌اند که این مناطق عبارتند از آسیای جنوب شرقی، اروپای جنوب شرقی، قفقاز، خاورمیانه و شمال آفریقا، جنوب صحرای آفریقا، آمریکای لاتین و کارائیب (جدول زیر).
با نگاهی به جدول زیر این نکته نیز آشکار می‌شود که رژیم صهیونیستی علیه سه کشور مصر، سوریه و لبنان از این نوع بمب‌ها استفاده کرده‌است. بنا بر گزارش‌ها، رژیم صهیونیستی طی جنگ ۳۳ روزه سال ۲۰۰۶ بار دیگر از این بمب‌ها استفاده و دیده‌بان حقوق بشر و سازمان ملل، تل‌آویو را به شلیک ۴ میلیون بمب خوشه‌ای به لبنان متهم کردند. این در حالیست که بخشی از آن مهمات هنوز منفجر نشده و همچنان جان غیرنظامیان لبنانی را تهدید می‌کند.
آنچه باعث حیرت می‌شود، فهرست بلندبالای کشورهایی است که مطابق جدول فوق، قربانی حملات آمریکا با بمب‌های خوشه‌ای شده‌اند. در این فهرست اسامی کشورهایی چون افغانستان، آلبانی، بوسنی و هرزگوین، کامبوج، گرانادا، ایران، عراق، کویت، لائوس، لبنان، لیبی، عربستان سعودی، سودان، ویتنام، یوگسلاوی سابق (کوزوو، مونته نگرو و صربستان) و یمن به چشم می‌خورد.
لازم به ذکر است که این سلاح‌ها برای اولین بار در جنگ‌جهانی دوم مورد استفاده قرار گرفتند و حداقل ۱۵ بازیگر در سال‌های پس از آن از این بمب‌ها استفاده کردند؛ بازیگرانی که شامل اریتره، اتیوپی، فرانسه، رژیم صهیونیستی، مراکش، هلند، انگلیس، روسیه و آمریکا می‌شوند.
معمای بمب خوشه‌ای در جنگ اوکراین
برخلاف برخی که تصور می‌کنند، اوکراین از مهمات خوشه‌ای بی‌بهره و به دنبال بمب‌های خوشه‌ای آمریکا می‌گردد، باید گفت که این کشور خود نیز نه تنها از این نوع بمب‌ها برخوردار است بلکه بارها نیز از آن بهره گرفته‌است. به گفته دیده‌بان حقوق بشر، اوکراین هم از بمب‌های خوشه‌ای برای بازپس‌گیری مناطق در اشغال روسیه استفاده کرده‌است.
گزارش‌ها حاکی از آن است که دو طرف بارها از بمب‌های خوشه‌ای برای تخریب مواضع یکدیگر بهره گرفته‌اند. برخی رسانه‌های غربی مدعی شده‌اند که روسیه از زمان حمله به اوکراین به طور گسترده از مهمات خوشه‌ای استفاده کرده‌است، در حالی که به نظر می‌رسد نیروهای اوکراینی حداقل سه بار از آن در جنگ استفاده کرده‌باشند».
دیده‌بان حقوق بشر با استناد به مصاحبه با بیش از ۱۰۰ تن از ساکنان مناطق تحت کنترل روسیه در شهر «ایزیوم» و اطراف آن در استان «خارکف»، تاکید می‌کند که ارتش اوکراین در سال گذشته از موشک‌های خوشه‌ای در آنجا استفاده کرده که منجر به کشته شدن حداقل ۸ غیرنظامی شده‌است. استفاده از مهمات خوشه‌ای از سوی سران کی‌یف در گزارش مارس ۲۰۲۳ سازمان ملل هم به عنوان «محتمل» توصیف شده‌است.
در مقابل، تحقیقاتی که سال گذشته توسط «گاردین» در سه شهر اوکراینی شامل «بوچا»، «هوستومل» و «بورودیانکا» انجام شد، شواهدی مبنی بر استفاده روسیه از بمب‌های خوشه‌ای کشف کرد.
اهداف پشت پرده آمریکا از ارسال مهمات خوشه‌ای به اوکراین
حال این پرسش به ذهن می‌رسد که اگر اوکراین و روسیه در این مدت بارها از بمب‌های خوشه‌ای علیه یکدیگر استفاده کرده‌اند، پس چرا انتشار خبر ارسال این نوع تسلیحات نامتعارف از سوی آمریکا خبرساز شده‌است؟
نکته نخست اینکه تا کنون اسناد دقیق و موثقی مبنی بر استفاده روسیه و اوکراین ازبمب‌های خوشه‌ای از سوی رسانه‌ها و مقامات جهان انتشار نیافته‌است به عنوان نمونه گزارش دیده‌بان حقوق بشر متکی به مصاحبه با ساکنان برخی مناطق است. افزون بر آن استفاده از این بمب‌ها از سوی دو طرف به شدت رد می‌شود.
اما اینکه چرا بایدن باوجود سیل انتقادات تصمیم به ارسال بمب‌های خوشه‌ای گرفته است جای بحث و بررسی دارد. از نگاه ناظران، کی‌یف برای به دست آوردن بمب‌های خوشه‌ای اصرار و استدلال می‌کند که این سلاح‌ها به نیروهایش اجازه می‌دهد که مواضع مستقر روسیه را مورد هدف قرار بدهد و با غلبه کردن بر نقطه ضعف خود یعنی نیروی انسانی و توپخانه، به ضدحمله‌هایش کمک می‌کند.
به احتمال قوی، در کنار اهمیت توازن‌بخشی به جبهه‌ها که برای بایدن مهم به نظر می‌رسد، وعده بازپس‌گیری مناطق تصرف شده از سوی زلنسکی نیز مزید بر علت شده که رئیس جمهور آمریکا با مطالبه همتای اوکراینی مبنی بر ارسال تسلیحات نامتعارف موافقت کند.
البته این تصمیم بایدن در صورت تحقق با پیامدها و تبعات ناگواری همراه خواهد بود که مهمترین دلایل انتقادات نیز به تبعات احتمالی این اقدام برمی‌گردد. از این رو با انتشار خبر موافقت رئیس‌جمهوری آمریکا با ارسال این نوع تسلیحات نامتعارف به اوکراین، تندترین موضع‌گیری از سوی «دونالد ترامپ» رئیس‌جمهوری قبلی این کشور صورت گرفت که هشدار داد دولت بایدن با ارسال بمب‌های خوشه‌ای به اوکراین، «ما را بیشتر به سمت جنگ جهانی سوم سوق می‌دهد».
همزمان صدای اعتراض هم از داخل آمریکا و هم از سوی متحدان این کشور در ناتو، انگلیس، کانادا، اسپانیا و غیره به گوش می‌رسد. آنها ضمن اینکه معتقدند این بمب‌ها جان غیرنظامیان را تهدید می‌کنند، از تشدید، تعمیق و تسری بحران نیز نگران‌اند. حال این پرسش مطرح می‌شود که آیا به راستی معادلات جنگ در اوکراین با ارسال بمب‌های خوشه‌ای تغییر خواهد کرد؟