خبرگزاری مهر، هانی رستگاران*: بازارها از گذشته تاکنون همواره محلی برای ایجاد تعاملات اجتماعی و دادوستدهای تجاری محسوب می‌شدند که در طول ادوار مختلف تاریخ، بعضاً رویدادها و اتفاقات مهم و بعضاً تأثیرگذار در آن‌ها به وقوع پیوسته که خود بیانگر اهمیت این جز از اجزا شهرها از زمان آغاز و پیدایش تمدن در آن‌ها بوده است.
از زمانی که بشر توانست مازاد بر نیاز خود تولید محصولات را داشته باشد، ایده تشکیل بازار و محل اجتماعی به‌منظور داد و ستد به وجود آمد. با نگاهی به تاریخ شکل‌گیری بازار در ایران می‌توان به این نکته اشاره نمود که بازارها درواقع شاهراه‌های اصلی تبادلات تجاری و تعاملات فی‌مابین طبقات مختلف مردم بوده است، از این‌رو با توجه به گذشت زمان امروزه در برخی از بازارهای قدیمی بر جامانده از دوره‌های تاریخی ایران رد پایی از این نوع تعاملات را می‌توان به‌سادگی در سرشت و جان‌مایه این قبیل فضاها لمس کرد.
هسته مرکزی سمنان
هسته ابتدایی اکثر بازارها در ایران از دروازه‌ها و مدخل‌های اصلی ورودی شهر شکل‌گرفته و به‌تناسب نوع شهرسازی و البته چگونگی رونق و استقبال ساکنان، در امتداد شهر گسترش‌یافته و توسعه پیداکرده است. از عناصر کلی بازارها در ایران می‌توان به راسته اصلی که محل قرارگیری اصناف مهم و بزرگ‌تر بوده، راسته فرعی که در برخی شهرهای پرجمعیت‌تر دیده می‌شود و معمولاً عرض کمتری نسبت به راسته اصلی داشته است، دالان، چهارسوق، میدان و جلوخان اشاره نمود.
جایگاه بازرگانی در سمنان به دلیل قرار گرفتن این شهر در مسیر جاده ابریشم از اهمیت بسیار بالایی برخوردار بوده است. اولین و قدیمی‌ترین بازار در سمنان ابتدا در جهت غرب به شرق بنا شد و شکل گرفت که در قرن نهم هجری قمری این بازار را شیخ علاءالدوله نام نهادند. امروز بازار سمنان به یک راسته شمالی - جنوبی محدود می‌شود و این بازار، راسته‌های فرعی و یا سراهای تجاری حاشیه‌ای وجود ندارد. در این بازار کارکرد اصلی بیشتر بروی توزیع کالا متمرکز بوده است.
شیخ ابوالمکارم رکن‌الدین علاءالدوله احمد بن محمد بن احمد بیابانکی سمنانی ملقب به شیخ علاءالدوله سمنانی از نامداران عرفان ایرانی در قرون هفتم و هشتم هجری بوده است. دلیل نام‌گذاری این بازار که اولین بازار سرپوشیده شهر سمنان بوده و بر سر جاده ارتباطی ابریشم بناشده است، ادای احترام به مقام شامخ و بلندمرتبه این حکیم عالم و بزرگوار بوده که این بازار همچون شبستان شیخ علاءالدوله مسجد جامع سمنان توسط او بنا گردیده بود.
بافت تاریخی سمنان
آرامگاه وی در صوفی‌آباد، از روستاهای توابع شهرستان سرخه سمنان است که در ۱۱ کیلومتری شرق این شهرستان واقع‌شده است. امروزه این بازار در جنوب خیابان امام خمینی (ره) شروع‌شده و تا گورستان علمدار ادامه پیدا می‌کند، ولی به‌واسطه احداث خیابان در میان آن به دو قسمت تقسیم‌شده است. این بازار بعدها به دلیل عبور مردگان از آن به‌منظور دفن در گورستان علمدار، به بازار مرده‌ها معروف شد.
البته باید افزود در احداث این بازار، نزدیکی آن به دروازه اصلی ورودی شهر موردتوجه قرارگرفته که بعدها مبنای توسعه شهر گردیده و بخش اعظمی از بافت تاریخی سمنان را تشکیل می‌دهد. در دوره صفویه هم‌زمان با تغییر مسیر جاده ابریشم رونق این بازار هم کاهش یافت چراکه مقیاس تجارت شهری و منطقه‌ای تغییر پیداکرده و دیگر صادرات و واردات همانند گذشته فعال نبود.
در سال‌ها بعد و در دوره قاجار با توسعه و نوسازی شهر و ایجاد محل‌ها و راسته‌های جدید، بازار شیخ علاءالدوله بیش‌ازپیش فعالیت خود را از دست داد و با ایجاد خیابان امام خمینی (ره) امروزی در میان آن به دو قسمت تقسیم شد که باعث تخریب بخشی از آن شد.
دوران تاریخی سمنان
این روند در دهه ۷۰ متوقف‌شده و با مرمت و احیا بخش جنوبی آن توسط سازمان میراث فرهنگی و رونق دوباره بخش‌های مختلف آن برخی از اصناف و کسبه قدیمی به بازار بازگشته و روح تازه‌ای در بازار تاریخی شیخ علاءالدوله دمیده شد. دیوارها و سقف‌های خشتی آجری این بازار که به علت اقلیم گرم و خشک سمنان از آن‌ها بهره برده شده است، همه و همه یادآور زیباهای معماری سنتی ایران در دوره ایلخانی است که در آثار این دوره مشهود است.
با معرفی این بازار که نقش بسزایی در دوران تاریخی سمنان داشته و دارد، می‌توان به‌سادگی به این نکته پی برد که یک بافت دارای هویت تاریخی تا زمانی زنده و پایدار است که روح زندگی و رونق آن حفظ‌شده و در آن شریان‌های حیات جریان داشته باشد.
هر بازار مهم و برجای مانده از گذشته در ایران حامل پیام‌های گوناگونی ازجمله فرهنگ و هویت تاریخی مردمان آن منطقه است که نشان می‌دهد چه میزان تجارت و دادوستد نقش حائز اهمیتی در زندگی، معیشت و فرهنگ ساکنان آن منطقه ایفا می‌کرده است.
* کارشناس میراث فرهنگی و رسانه نگار