به گزارش خبرنگار مهر در شیراز، باغهای چون ارم، دلگشا، عفیف آباد، نظر، نارنجستان قوام و.. از جمله باغهایی تاریخی بوده که همواره بر جاذبه های گردشگری شیراز افزوده و سالانه مسافران زیادی را به سوی خود جلب می کند.
"حاج میرزا حسن فسایی" صاحب فارسنامه ناصری در کتاب خود بخشی را به باغهای مشهور شیراز اختصاص داده و بیش از50 باغ مشهور را معرفی می کند. همچنین فرصت الدوله در فصل "بساتین شیراز" در کتاب "آثار عجم" بیش از 35 باغ ارزشمند دوران خویش را معرفی می کند.
در حال حاضر 11 باغ از باغهای فعلی شیراز در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده که همگی معرف جاذبه های طبیعی شهر شیراز هستند و هرکدام نیز حکایتی از هنرمندانی دارد که روزی زمین خشکیده شهر شیراز را با باغ سازی و چمن آرایی ساختند و مصفا کردند.
شاید به دلیل تقدسی که باغ در فرهنگ دینی ایران اسلامی دارد که به نوعی می توان نشات گرفته از سفر معراج پیامبر اکرم (ص)به بهشت همچنین باغ عدن که بالاترین مرتبه بهشت باشد، بزرگان، حاکمرانان، باغ سازان و چمن آرایان شیرازی نیز با احداث باغهای زیبا در این شهر کوشیده اند که بخشی از بهشت را در زمین بازآفرینند و بدین باور باغها را ارم، خلدبرین، جنت، فردوس، مینو و.. نام نهادند که همگی نشانی از بهشت است.
شیراز از دیرباز به خاطر وجود باغها و گلهای خود در بین ایرانیان و جهانیان سرآمد و یکی از دل انگیز ترین و زیباترین شهرهای ایران بوده است که البته جهانگردان و مورخان زیادی مانند ویلیام جکسن، احمد ابن ابی یعقوب مولف کتاب البلدان و... در کتابهای خود به وصف باغهای این شهر پرداخته اند.
"جملی کارری" جهانگرد ایتالیایی که در سال 1105 ه.ق از شیراز دیدن کرد در سفرنامه خود در وصف باغهای شیراز چنین نوشته است:" درباره باغها مشکل بتوانم گفت که حظ ذائقه از لذت میوه ها بیشتر از حظ چشم از تماشای خیابانهای مشجر طولانی است، درختان سرو در همه جا سربرافراشته و خانه های گلی شیراز را زیر سایه گرفته اند".
باغ ارم
باغ ارم که یکی از زیباترین باغهای ایران به شمار می آید در شمال غربی شیراز و در خیابان ارم قرار داشته و مساحت آن نیز 110 هزار و 380 مترمربع و زیربنای موجود آن نیز یک هزار و 869 مترمربع است.
تاریخ ساخت این باغ را مورخان به سده پنجم هجری قمری یعنی دوران سلجوقیان می دانند که بر این اساس اتباک قراچه که از سوی سلطان سنجر سلجوقی به حکومت فارس منصوب شده بود در شیراز باغها و آثار فراوانی ساخت که از جمله آنان "باغ تخت" است که احتمالا شکل گیری باغ ارم نیز در این دوران وجود بوده است.
عمارت اصلی این باغ که رو به مشرق ساخته شده از لحاظ معماری، نقاشی، حجاری، کاشیکاری، گچبری و خوشنویسی از بناهای ماندگار دوره قاجاریه است. این ساختمان دارای سه طبق بوده که طبقه زیرین دارای حوض خانه ای برای استراحت در روزهای گرم تابستان است که در آن آب نمایی قرار دارد و طاق آن با کاشیهای هفت رنگ مزین شده است.
در پیشانی عمارت هلال هایی وجود دارد که به سنتوری معروف است و دارای سه مجلس بزرگ و دو مجلس کاشیکاری با کاشیهای لعابداری زنگی است. در هلالی میانی نیز نقش ناصرالدین شاه سوار بر اسب دیده می شود که نیم تاجی در جلو کلاه خویش دارد.
در جلوی این عمارت حوض وسیعی قرار گرفته که با کاشی آبی رنگ کاشیکاری شده و مساحت آن 335 متر مربع است. در این باغ درختان سرو بسیار بلندی در دو سوی آن کاشته شده، همچنین درختان کاج، مرکبات و بته های گل رز که به روایتی بی شاز 300 گونه است.
باغ جهان نما
باغ جهان نما از قدیمی ترین باغهای شیراز بوده که مساحت آن بیش از 40 هزار متر مربع است، این باغ در دوره های حکومتی آل مظفر، آل اینجو و تا زمان صفویه بسیار سرسبز بوده و جهانگردانی چون تارونیه، شاردن، جان ملکم، ادواردبروان در سفرنامه خود از آن نام برده اند.
پس از حکومت افشاریان و تا زمان تشکیل حکومت زندیه باغ جهان نما بر اثر کشمکشهای داخلی صدمات زیادی دید تا اینکه در سال 1185ه.ق کریمخان زند دستور مرمت و تجدید بنای آن را صادر کرد و پس از آن درون باغ، عمارت هشت ضلعی با نمای آجری همانند عمارت کلاه فرنگی باغ نظر ساخته شد.
در شرق و غرب ساختمان نیز دو حوض با فواره های سنگی در مقابل شاه نشین آن قرار دارد و دو خیابان طویل در باغ ساخته شده که اطراف آن را درختان کاج و سرو کاشته اند. بخش های شمال شرقی و جنوب شرقی راه ارتباطی اصلی باغ به ساختمان را میسر می سازد.
باغ جهان نما مربع شکل بوده و عمارت هشت وجهی دوران زندیه در مرکز آن واقع شده که دو محور عمود بر این باغ آن را به چهار باغ تقسیم کرده است.
باغ دلگشا
باغ دلگشا در ضلع غربی بلوار بوستان و در نزدیکی آرامگاه سعدی واقع شده و قدمت آن نیز به دروه ساسانی نسبت می دهند و یکی از دلایل آن را قرار گرفتن در نزدیکی مظهر قنات کهن و در حریم قلعه بسیار قدیمی مشهور به کهندژ می دانند.
جیمز موریه ساخت آن را به کریم خان زند نسبت داده ولی برخی اعتقاد دارند قدمت باغ دلگشا به دوران ساسانیان در قبل از اسلام می‌رسد، این باغ در دوران صفویه و زندیه از مراکز مهم تفریحی در شیراز بوده است.
مساحت باغ دلگشا ۵/۷ هکتار بوده و بیشتر درختان آن را مرکبات به خصوص نارنج و پرتغال تشکیل می‌دهند. عمارت این باغ نیز به شکل سه طبقه با دو ورودی در دو طرف و ایوانی در طبقه میانی که مشرف به استخر مقابل عمارت است خبر از روزگار شکوه و عظمت باغ می‌دهد.
روایت است که تیمور لنگ پس از تصرف فارس در عمارت باغ دلگشا سکنی گزید و در همین عمارت بود که از حافظ دعوت کرد به دیدارش بیاید تا در حضور او قرآن را از آخر به اول بخواند.
در مقابل عمارت، حوض سنگی بزرگی وجود دارد، عمارت این ساختمان به صورت یک تالار با چهار شاه نشین به سبک معماری کاخ های ساسانی بیشاپور ساخته شده که دارای سه طبقه و ایوانی با دو ستون است که از معماری زندیه بوده و همچنین دارای آیینه کاری هایی به همراه نقاشی هایی از رنگ روغن با سقف هایی از چوب و گچ بری هایی تزیین شده با نقوش گل و بته است.
در اطراف سقف ایوان بر روی گچ، اشعاری از شوریده به خط نستعلیق نوشته شده که در نوع خود بی نظیر می نماید، اولین کلاه فرنگی در ایران نیز در این باغ به ثبت رسیده است.
دروازه ورودی باغ تا ساختمان که در مرکز آن قرار گرفت، چهار خیابان نیز در اطراف ساختمان ساخته شده اند که به دیوارهای باغ ختم می گردند. در کنار برخی از این خیابانها درختان سرو و کاج به چشم می خورند ودر قسمتهای دیگر باغ نیز درختهای پرتقال، نخل و گردو کاشته اند.
این بنارا بر روی یک سکو ساخته اند و قسمت پایین تر دیوارها را با سنگ صاف ومسطح پوشانیده اند ضمن اینکه این بنا دارای سه طبقه بوده و ایوان آن با کاشیکاری های براق تزیین شده است.
"کنتس دونوای" شاعر فرانسوی نیز درباره این باغ قطعه شعری سروده که ترجمه آن عبارت است از "... این نکته را در کتابی معطر، دلنشین و غم انگیز خوانده ام که هنوز سرمست خواندن آنم، حال دیگر یقین دارم که باغ دلگشایی هست، یقین دارم که می توان این باغ را به چشم دید".
باغ دلگشا در تاریخ 1351 با مشاره 912 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
باغ عفیف آباد
باغ یا عمارت عفیف آباد که گلشن نیز نامیده می شود از آثار تاریخی شیراز بوده که در خیابان عفیف آباد شهر شیراز واقع شده است.
باغ عفیف آباد نمونه کاملی از هنر گلکاری ایرانی است، سازنده عمارت باغ "میرزا علی محمدخان قوام الملک" دوم بوده که در سال ۱۲۸۴ ه.ق آن را احداث کرد.
باغ عفیف آباد یکی از قدیمی ترین باغهای شیراز است. در دوران صفویان این باغ توسط شاهان صفوی مورد استفاده قرار می گرفته و بنای اصلی کنونی توسط میرزا علی محمد خان قوام دوم در سال 1863 میلادی ساخته شد.
قوام دوم قناتی در نزدیکی باغ را برای آبیاری آن خریداری کرد، پس از درگذشت قوام این باغ به خواهرش عفیفه می رسد و پس از آن عفیف آباد نام می گیرد.
درب ورودی باغ در شمال آن قرار دارد سه در باغ دارای چهار ستون گچی ساده است که دو به دو در دو سوی آن و بر فراز ازاره آن قرار گرفته است، در پیشانی درب ورودی نقش دو شیر که گویی را در میان پنجه های خود گرفته اند دیده می شود.
پس از گذر از در، دهلیزی وجود دارد که سقف آن را از چوب ساخته اند و با شکل های منظم هندسی مرتب کرده اند، در دیگر سوی در و بر پیشانی دهلیز مجلس تاج گذاری پادشاه ساسانی وجود دارد که بر قاب نیم دایره ای به وسیله کاشی های رنگارنگ قرار دارد، پس از گذر از دالان کوتاهی به محوطه وسیعی می رسیم که عمارت اصلی در آن قسمت بوده و ساختمان در وسط باغ قرار گرفته و از بنای دو طبقه تشکیل شده است.
طبقه اول زیرزمین وسیعی است که آب نمای زیبایی در آن ساخته شده و سمت شرقی آن با پنجره های مشبک و رنگینی پوشیده شده ، در فواصل میان پنجره ها سنگ های گندمک نصب که روی آنها نقوشی از گل و بوته حجاری شده است.
طبقه دوم که در واقع طبقه همکف ساختمان است، تالار مجللی بوده که اطراف آن را ایوان فرا گرفته و در پیشانی عمارت صحنه ای از تاجگذاری یکی از پادشاهان ساسانی با کاشی تصویر شده است که موبدی تاج سلطنتی را به وی هدیه می دهد.
در جلو ایوان بزرگ عمارت نیز چهار ستون بلند ساخته شده، سقف ایوان با قطعات چوبی پوشیده و روی آنها با رنگ و روغن نقاشی شده سر ستون های ایوان گچ بری شده اند و در بالای آنها گلها به تقلید از نقوش تخت جمشید گچ بری شده است.
دیوار اتاقهای تالار اصلی نیز همگی گچ بری و مقرنس کاری شده و با نقش های گل و بته و صحنه شکار و مجالس بزم و رزم مزین شده اند. در دو طبقه ساختمان حدود 30 اتاق تالار وجود دارد، تمامی اتاق ها دارای سقف و درب های چوبی تزیین شده هستند، در شمال و جنوب تالار دو بخاری از سنگ مرمر تراشیده و نصب شده است.
این باغ در سال 1341 توسط ارتش خریداری و مورد مرمت قرار گرفت و از سال 1370 تاکنون به عنوان موزه نظامی تحت اختیار سازمان عقیدتی سیاسی ارتش جمهوری اسلامی ایران است.
باغ عفیف آباد در سال 1351 با شماره 931 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
نارنجستان قوام
نارنجستان قوام که آن را باغ قوام و بیرونی قوام نیز می نامند از بناهای تاریخی شیراز در محله قدیمی بالاکفت این شهر است و این باغ از جمله بناهای دوران قاجاریه بوده که در سال 1290 ه.ق توسط فرزندش محمدرضا خان قوام الملکم بنای آن به پایان رسیده است.
این باغ به دلیل اینکه درختهای نارنج فراوانی که در آن کاشته شده به "نارنجستان" معروف شده است.
ساختمان نارنجستان در حدود 940 متر مربع در زمینی به مساحت 3500 متر در دو قسمت شمالی و جنوبی بناشده و از ویژگی های این مجموعه عمود بودن محور بیرونی و اندرونی آن بر یکدیگر است. این عمارت بیرونی به منظور انجام امور تجاری و نیز برگزاری تشریفات و جشن ها و استراحت و پذیرایی از میهمانان بنا شده بود.
در ورودی اصلی باغ رو به جنوب در راستای محور اصلی بنا به یک دالان یا هشتی گشوده می شود، سر در ورودی آن دارای تزئینات آجرکاری است و بر پیشانی در ورودی کتیبه ای از سنگ مرمر سرخ رنگ شامل آیاتی از قرآن قرار گرفته که در دو طرف آن ابیاتی از آسوده شیرازی درباره بانی باغ و تاریخ احداث آن حجاری شده است.
همچنین تاریخ سال 1305 ه.ق در این قسمت دیده می شود و بر روی ازاره سنگی دو طرف درگاه، نقش دو سرباز تفنگ به دست دوره قاجاریه، حجاری شده . در ورودی نیز از چوب ساج است که بر روی آن منبت کاری صورت گرفته و سقف هشتی یا دالان ورودی آجرکاری و کاشی کاری به صورت ستاره و مقرنس کاری گچی شده است. در پشت دالان (رو به حیاط) تصویری از سه خدمتکار که گلاب و شراب و شربت به دست دارند به صورت کاشی کاری دیده می شود.
طرح بنای اصلی این عمارت برگرفته از معماری دوره زندیه است که در آن تالار بزرگی به طول 9 متر، عرض 5.10 متر و ارتفاع شش متر با ستون هایی بلند مشرف بر حوض واقع در وسط باغ وجود دارد.
در قسمت شمالی تالار شاهنشینی وجود دارد که دیوارها و سقف آن آینه کاری و نقاشی و کف اتاق از سنگ های مرمر مفروش شده است. این تالار محل پذیرایی میهمانان بوده است.
نارنجسان قوام در سال 1354 با شماره 1073 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.