تصاویر بنای تاریخی که از زیر آب بیرون کشیده شد/ راز سر به مهر کتیبه های ساسانی

به گزارش خبرنگار مهر، در فصل دوم گزارش پروژه باستان شناسی سيمره آمده است که پس از احداث سد، گستره اي به طول تقريبي 45 كيلومتر و عرض بين 100 تا 3000 متر از بستر و حوزه رود سيمره در درياچه سد غرق خواهد شد. علاوه بر شماري از باغات، روستاها و مزارع كشاورزان كه در جانبين رود سيمره مكان گرفته اند، محوطه ها و تپه هاي باستاني متعددي پس از آبگيري سد به زير آب رفته و براي هميشه از ديدگان محو خواهد شد.

از گفته های بالا پیداست که میراث فرهنگی از زیر آب رفتن محوطه باستانی سیمره که رازهای بسیاری از دوره های مختلف تاریخ این سرزمین به ویژه داستانهای مستند از روزگار ساسانیان را در سینه خود نهفته بود اطلاع داشته و آنگونه که گروه کاوش می گویند میراث فرهنگی لرستان و حتی ایلام با ساخت سد در منطقه رماوند مخالف بوده اند اما مخالفتهایشان کارگر نیفتاده است.

پس از نشر خبر دومین مرحله از کاوش قلعه گُوری سیمره بنا داشتم گزارشی از روند کاوش و چند و چون این محوطه باستانی تهیه کنم که متوجه شدم چه میراث بی بدیلی از تاریخ کهن این سرزمین برای همیشه به دست خودمان و با ساخت سد سیمره از دیده ها محو می شود.

محوطه های باستانی سیمره می توانست تخت جمشید دیگری باشد

پس از مشاهده فضاهای خیره کننده معماری به کار رفته در دیوارهای به جا مانده از کاخ و کوشکهای مورد مطالعه که نمایانگر هنر ساسانی است، بیراه نیست اگر بگویم دژ گوری و محوطه های باستانی سیمره برای ما می توانست تخت جمشیدی باشد که گردشگران بیشماری را به منطقه بکشاند و در توسعه صعنت توریسم ایران موثر باشد اما افسوس که 10 هزار سال هنر و تمدن سیمره و ترهان از روزگاران پیش از تاریخ تا دوره آغازین اسلامی در این محدوده مطالعاتی، به علت آبگیری این سد به شدت مخدوش شده و در روزهای نه چندان دور آبگیری سیمره آن را در خود فرو خواهد برد.

سایت باستانی "قلعه گوری رماوند" با وسعتی در حدود نیم هکتار در حاشیه شمالی دره حاصلخیز رماوند واقع در بساط بگی بخش کورونی از توابع شهرستان کوهدشت لرستان است که روی تراس آبرفتی رودخانه سیمره قرار دارد.   

بنا به گفته سید قاسم قربانی مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری لرستان قلعه گُوری از جمله بناهای مهم و ارزشمند دوران ساسانی است که فصل نخست کاوش آن به همت پژوهشکده باستانشناسی کشور و میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری لرستان در پائیز سال 1389 به منظور نجات بخشی از خطر آبگیری سد انجام شد.

کشف یک ساختار معماری منسجم در محوطه سیمره

وی ادامه داد: در پی کاوشهای انجام شده یک ساختار معماری منسجم با مصالح سنگ و ملات و ساروج با اندود گچ متشکل از سه اتاق با عناصر معماری شاخص دوران ساسانی و یک اتاق ستوندار نمایان و گچ بری های نفیس و سفالینه هایی ساده، لعابدار و منقوش از آن به دست آمد.

قربانی با اشاره به اینکه گچ بریهای به دست آمده از این بنا شامل چهار طیف نقوش انسانی، گیاهی، حیوانی و هندسی است، گفت: با توجه به بعضی الحاقات و تغییر کاربری برخی فضاهای معماری آن و همچنین سفالهای به دست آمده گمان می رود این بنا در پایان دوره ساسانی و اوایل دوران اسلامی مورد استفاده قرار گرفته باشد.

وی همچنین اظهار داشت: دومین فصل کاوش این بنا روزهای پایانی دیماه سال جاری به سرپرستی عطا حسن پور آغاز شده که تاکنون نتایج قابل توجهی به همراه داشته است.

دو كتيبه به خط پهلوي ساساني در محوطه قلعه گوری كشف شد

قربانی افزود: علاوه بر كشف گچبري هاي نفيس دوران ساساني، دو كتيبه به خط پهلوي ساساني كه بر روي دو كاسه سفالي نوشته شده است كشف شد.

وی ادامه داد: اين سفال نوشته ها كه در ادبيات باستان شناسي بنام استروكا معروف هستند نخستين نمونه هايي است كه در لرستان به دست مي آيند.

عطا حسن پور سرپرست كاوش محوطه قلعه گوري رماوند اضافه كرد: استروكاهاي كشف شده شامل دو كاسه سفالي است كه يكي از آنها داراي سيزده سطر نوشته به شكل مدور از لبه تا كف ظرف را در بر گرفته است و ديگري داراي هشت سطر نوشته است كه جهت قرائت اين كتيبه ها با زبان شناسان مطرحي در داخل و خارج كشور مكاتبه شده است.

بنا به گفته وی دوران ساساني از جمله دورانهاي تاريخي در لرستان است كه نسبت به ساير ادوار فرهنگي، اطلاعات اندكي از آن در دست است به طوریکه فقر اطلاعات دوران ساساني در لرستان بسيار محسوس و منحصر به كاوشهاي دهه 60 در قلعه كهزاد ويزنيار است.

حسن پور افزود: اميد است با مطالعه يافته هاي به دست آمده از دو فصل كاوش محوطه قلعه گوري و ترجمه كتيبه ها، زواياي تاريكي از دوران پرفروغ ساساني در استان لرستان روشن شود.

بنای تاریخی که با تخلیه دریاچه سد سیمره سر برآورد

سرپرست گروه کاوش دژ "گوری رماوند" در مورد جزئیات کاوشهای انجام شده به خبرنگار مهر گفت: این سایت باستانی یکی از مهمترین مکانهای مسکونی دوران ساسانی نه تنها در لرستان بلکه در ایران به شمار می رود که متأسفانه در بهار سال 1390 با آغاز آبگیری سد سیمره قلعه گُوری به زیر آب رفت و مدفون شد.

وی ادامه داد: در پاییز 1391 به علت بروز مشکلاتی در ساختگاه سد سیمره، مهندسین سد مجبور به تخلیه آب جمع آوری شده در حوضه آبگیر سیمره شدند و این امر سبب شد که بیشتر سایتهای باستانی پراکنده در محدوده سد سیمره دوباره از زیر آب سر در آورد.

وی عنوان کرد: در این فاصله به سبب حفاریهای غیرمجاز در منطقه رماوند سیمره، تعداد زیادی از آثار هنری دوران تاریخی ترهان و سیمره در معرض تخریب و انتقال به بازارهای فروش عتیقه قرار گرفته بودند که این امر سبب شد تا اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان لرستان نسبت به بازدید و بررسی دوباره حوضه آبگیر سد سیمره و آثار باستانی بخش کورونی اقدام کند.

یافته هایی که حکایت از شکوفایی یک تمدن دارد

حسن پور عنوان کرد: بر این اساس 28 دیماه سالجاری کاوش فصل دوم این منطقه برای نجاتبخشی قلعه گوری رماوند آغاز شد که تا 28 اسفندماه ادامه خواهد داشت.

وی عنوان کرد: قلعه گوری شامل یک مجموعه ساختمانی منظم و هماهنگ با مصالح سنگ و ملات گچ و آهک است که شکوفایی و تکامل و پیشرفت ساخته های هنری این منطقه را به خوبی نشان می دهد.

وی در پاسخ این سوال که چگونه در منطقه ای باستانی به اهمیت محوطه های باستانی سیمره، دستور ساخت سد صادر شده است؟ گفت: اداره میراث فرهنگی ایلام و لرستان نسبت به احداث سد در این محدوده مخالفت خود را اعام کرده بودند ولی چون چنین مواردی از حوزه مسئولیت آنها خارج است نتوانستند کاری از پیش ببرند.

حسن پور تصریح کرد: با توجه به یافته ها، نشانه هایی قابل اعتنا از دوره های تاریخی عصر مفرغ، عصر آهن و دوره ساسانیان و دوران اسلامی در این محوطه به دست آمده است.

سرپرست گروه کاوش قلعه گوری در پایان بیان داشت: فصل دوم کاوش قلعه گوری با اعتبارات میراث فرهنگی لرستان و همکاری بی دریغ دکتر قربانی ریاست این اداره کل اداره آغاز شده و بر اساس مقتضیات مطالعاتی، یک تیم باستانشناسی شامل باستانشناسان، معمار و طراح برای بررسی و بازنگری کاوش قلعه گوری رماوند را دعوت به همکاری کرده ایم.

گچبریهای نفیس ساسانی سر از خاک درآورد

امیر منصوری عضو گروه کاوش که در باستانشناسی دوران ساسانی تخصص دارد درباره چند و چون قلعه گوری به خبرنگار مهر می گوید: این بنا یک ساختار معماری منسجم با مصالح سنگ، ملاتِ ساروج با اندود گچ متشکل از سه اتاق با عناصر معماری شاخص دوران ساسانی و همچنین یک تالار ستون دار دارد.

وی ادامه داد: در روزگار ساسانیان گچ علاوه بر جنبه کاربردی آن به صورت ملات و یا پوشش دیوارها، مهمترین عامل تزیین بناها نیز بوده که به صورت کنده کاری و قالب ریزی متداول بوده است.

منصوری با بیان اینکه مصالح به کار رفته در ساخت معماریهای دره سیمره بیشتر از قلوه سنگ و ملات ساروچ و گچ بوده است، عنوان کرد: از آنجایی که مردمان و معماران منطقه مورد مطالعه در روزگار ساسانیان برای ساخت سازه های معماری و شهرکهایشان، گچ را از تمام زمینها و کوههای منطقه که از جنس گچ و آهک است استفاده می کردند و با کاربرد این مواد و مصالح آشنایی داشتند، در نتیجه کم کم کاربری هنر گچبری و تزیینات معماری در میان هنرمندان این دوره عمومیت یافت.

رازهای سربه مهری که زیر آب رفت

بنابراین گزارش اسناد تاریخی و قطعات گچبری تزیینی پراکنده شده در این محدوده بیان کننده مکتب هنری تمدن ساسانیان است، احتمال دارد - سرچشمه این نگارهها - در گنجینه نقوش هنری ساسانی، نتیجه یک تجربه انتزاعی ویژه، خودجوش و بی پیشینه باشد.

شاید گسترش و شکوفایی هنر دوره ساسانی در قلعه گوری سیمره به عنوان یک منطقه کلیدی و ویژه (سر راه مسیرهای ارتباطی) بیشتر به کمک کاروانها که در تبادل فرهنگها نقش اساسی دارند، صورت گرفته است چرا که عوامل کاروانرو با پشتیبانی حاکمان محلی، شاهزادگان و حکومت مرکزی، در انتقال ایدئولوژی و هنر اقوام مختلف سرآمدتر از دیگران بودند.

یکی از عوامل جغرافیایی مهم این است که در دوران پارت و ساسانی، غرب ایران شمار زیادی جاده تجاری مهم داشت که مسیر رفت و آمد بوده است و منطقه ترهان و سیمره در مسیر راههای کاروانی واقع شده بود و این یکی از عوامل موثر در گسترش نفوذ فرهنگهای مختلف در عصر ساسانی و تا قرون آغازین اسلامی به منطقه بوده است.

بنابراین با توجه به کاوشهای قلعه گوری رماوند سیمره و از مدارک موجود چنین بر می آید که سکونت در این مکان در اواخر دوران ساسانی رونق گرفته بود. مدارک و شواهد به دست آمده از کاوش این سایت باستانی به معماری دوره ساسانی اشاره دارند، اما تاریخ تقریبی بنا در طول  430 سال شاهنشاهی ساسانی هنوز برایمان مشخص نیست.

همچنین در طول سه قرن آغازین اسلامی نیز شواهدی از سکونت را در این منطقه شاهد هستیم و آنچه مشخص است این مکان به احتمال در اثر زلزله مخربی ویران شده است چرا که نحوه سقوط دیوارها و تاقهای فروریخته را همه به یک سمت و سو در حین کاوش مشاهده کردیم.

اما آنچه مشخص است اینکه، این مکان پیش از این عامل مخرب ویرانگر خالی از سکنه شده است؛ حالا چه عواملی سبب به وجود آمدن این اتفاقات برای متروک شدن آن در سده های بعد از ساسانیان شده است هنوز در پرده ای از ابهام قرار دارد.

بنا به گفته منصوری با توجه به گزاشهای باستانشناسی فصل نخست، دوم و سوم کاوشهای نجات بخشی حوزه ی آبگیر سد سیمره که توسط پژوهشکده باستانشناسی کشور انجام گرفت و هم اکنون در آرشیو آن پژوهشکده نگهداری می شود، آثار دورانهای مختلف شامل دوران فراپارینه سنگی، نوسنگی، کلکولیتیک، مفرغ، آهن، تاریخی ایلام، ماد، هخامنشی، سلوکی، اشکانی، ساسانی و قرون آغازین اسلامی مشهود است.

گفتنی است مهمترین شاخصه فرهنگی دوره اشکانی سفال جلینگی است که در سایت مورد مطالعه به دست آمد و بنا بر نظر مرحوم دکتر آذرنوش متخصص باستانشناسی دوره اشکانی و ساسانی این سفال در مطالعات باستانشناسی ایران حکم سکه را دارد.

....................
گزارش و عکس: محمد بساطی