اجلاس شانگهای و تلاش هند و پاکستان برای عضویت دائم

 گروه بین الملل: سازمان همکاری‌ شانگهای (SCO) در سال ۲۰۰۱ توسط سران روسیه، قزاقستان، چین، قرقیزستان، ازبکستان و تاجیکستان بنا نهاد شد.  این در حقیقت ترکیب جدید سازمان شانگهای ۵ است که در سال ۱۹۹۶ تأسیس شده بود، ولی نام آن پس از عضویت ازبکستان به سازمان همکاری شانگهای تغییر داده شد. علاوه بر اعضای اصلی، ابتدا مغولستان در سال ۲۰۰۴ و یک سال بعد ایران، هند و پاکستان به عنوان عضو ناظر به این سازمان ملحق شدند.

اعضای سازمان همکاری شانگهای شامل شش عضو ثابت چین، روسیه،  قزاقستان، ازبکستان، تاجیکستان، قرقیزستان و پنج عضو ناظر جمهوری اسلامی ایران، هند، پاکستان، مغولستان و افغانستان است که سابقه فعالیت آن ۱۴ سال است.

این سازمان که از زمان تاسیس تاکنون در منطقه گسترش یافته است؛ برخلاف سازمان پیمان آتلانتیک شمالی(ناتو)  و پیمان ورشو سابق، هنوز یک معاهده دفاعی چندجانبه به شمار نمی‌رود. سازمان همکاری‌ شانگهای از دل رقابت قدرت‌های بزرگ برسر منطقه ژئوپلیتیک آسیای میانه ظهور کرد. هدف اولیه تاسیس این سازمان، غیرنظامی کردن مرز بین چین و شوروی بود.

گروه شانگهای ۵ در ۲۶ آوریل ۱۹۸۶ با امضای توافقنامه‌ای به منظور تعمیق اعتماد نظامی در مناطق مرزی توسط رهبران وقت کشورهای چین، قزاقستان، قرقیزستان، روسیه و تاجیکستان به وجود آمد. این کشورها مجدداً در تاریخ در ۲۴ آوریل ۱۹۹۷ توافقنامه‌ای به منظور کاهش نیروهای نظامی در مناطق مرزی در مسکو به امضا رساندند.

نشست‌های کشورهای عضو شانگهای ۵ در سال ۱۹۹۸ در شهر آلماتی (قزاقستان)، در سال ۱۹۹۹ در بیشکک (قرقیزستان)  و در سال ۲۰۰۰ در شهر دوشنبه (تاجیکستان) برگزار شد. نشست این گروه در سال ۲۰۰۱ در شهر شانگهای چین برگزار شد. در این نشست نخست کشور ازبکستان به عنوان عضو جدید پذیرفته شد که عملا نام گروه را به شانگهای ۶ تغییر داد. سپس در ۱۵ ژوئن سال ۲۰۰۱ سران کشورهای عضو در نشستی ضمن قدردانی از عملکرد گروه شانگهای ۵، تأسیس سازمان همکاری شانگهای را با هدف افزایش سطح همکاری ها اعلام کردند.

سران کشورهای عضو در ژوئن ۲۰۰۲ در شهر سنت‌پترزبورگ روسیه گرد هم آمدند تا جزئیات اساسنامه سازمان را که شامل اهداف، ساختار و راهکارهای سازمان بود به بحث و بررسی بگذارند. پس از این توافقنامه موجودیت سازمان عملاً از نظر حقوق بین‌المللی رسمیت پیدا کرد.

نشست نخست وزیران سازمان همکاری های شانگهای در سال های ۲۰۱۳ در تاشکند ازبکستان، ۲۰۱۲ در بیشکک، ۲۰۱۱ در سن پترزبورگ روسیه، ۲۰۱۰ در دوشنبه تاجیکستان، ۲۰۰۹ در پکن، ۲۰۰۸ در آستانه و به همین ترتیب بین کشورهای عضو به صورت گردشی برگزار شده است.

اساسنامه سازمان همکاری‌های شانگهای بر شفافیت عملکرد و بی‌طرفی نظامی آن تاکید می‌کند. سازمان همکاری های شانگهای نقش موازنه دهنده‌ای در صحنه بین‌المللی خصوصاً در مقابل پیمان ناتو و ماجراجویی‌های نظامی آمریکا ایفا می‌کند. برای مثال، آمریکا درخواستی جهت عضویت به عنوان عضو ناظر به سازمان همکاری های شانگهای ارائه کرده بود، اما این درخواست در سال ۲۰۰۵ از طرف سازمان رد شد.

 جمهوری اسلامی ایران نیز در ۱۴ تیر، ۱۳۸۴ در جریان نشست سران سازمان همکاری شانگهای درشهر آستانه پایتخت قزاقستان، به عضویت ناظر در این سازمان پذیرفته شد و از آن زمان تاکنون، در تمامی نشست های ساختاری سازمان در بالاترین سطح شرکت داشته است. شایان ذکر است که نشست سران، بالاترین ارگان سازمان شانگهای است و جمهوری اسلامی ایران نیز از زمان کسب عضویت ناظر تاکنون، در نشستها حضور داشته است.

نخستین حضور ایران در نشست سازمان همکاری های شانگهای به ۱۴ تیر ۱۳۸۴ باز می گردد که طی آن محمدرضا عارف معاون اول رئیس جمهور وقت، در پنجمین نشست سران سازمان همکاری شانگهای در شهر آستانه پایتخت قزاقستان شرکت داشت. در جریان این نشست، جمهوری اسلامی ایران به عنوان عضو ناظر شناخته شد. پس از آن ششمین نشست سران سازمان همکاری شانگهای در شهر شانگهای چین برگزار شد و محمود احمدی نژاد رئیس جمهور ایران ۲۵ خرداد ۸۵ در آن حضور یافت.

هفتمین نشست سران سازمان همکاری شانگهای نیز در بیشکک قرقیزستان برگزار شد که بار دیگر محمود احمدی نژاد به عنوان رئیس جمهور ایران در ۲۵ مرداد ۱۳۸۶ در آن حاضر شد. در نشست هفتم شانگهای دیدگاه های اعضاء نسبت به ایران نزدیک تر و مساعد تر شد. اعضاء دائم بر این مهم اذعان داشتند که حضور ایران در این سازمان، با توجه به منابع و موقعیت ژئوپلیتیک آن مزیتی مهم به شمار می آید. بر همین اساس در خصوص احتمال زیاد پذیرش ایران در آینده ای نزدیک در کمیته انرژی این سازمان مباحثی مطرح شد.

اگر چه نو پا بودن سازمان شانگهای و ضرورت تحکیم روابط داخلی، مسأله گسترش این سازمان را به حالت تعلیق در آورده، اما اعضای شانگهای بدون توجه به عکس العمل های غرب، روابط نزدیک و همکاری های متقابل با اهمیتی را با ایران در پیش گرفته اند. به نحوی که در بیانیه پایانی نشست هفتم سران، رهبران شانگهای بر این نکته تأکید کردند که ثبات و امنیت در آسیای مرکزی تنها توسط نیروهای کشورهای منطقه و بر اساس توافقات صورت گرفته در چارچوب اتحاد منطقه ای میسر خواهد شد و این امر از طریق تقویت سیستم بین المللی چند قطبی که تأمین کننده امنیت متقابل و امکان توسعه برابر کشورهای جهان باشد، امکان پذیر خواهد بود.

در این راستا امضای سند تاریخی «پیمان دوستی، حسن همجواری و همکاری کشورهای عضو شانگهای»، مهمترین سند امضا شده توسط رهبران کشورها در نشست هفتم به شمار می آید. به هر روی علیرغم حضور مستمر ایران در عالی ترین سطوح نشست های شانگهای و همچنین با توجه به موقعیت و شرایط منحصر به فرد ایران برای عضویت در سازمان، با این حال تا کنون در خواست ایران برای عضویت دائمی مورد بررسی قرار نگرفته است.

نشست هشتم و امیدهای پیش رو هشتمین نشست سران سازمان همکاری شانگهای در ۷ شهریور در شهر «دوشنبه» پایتخت تاجیکستان و به منظور تعمیق همکاری های امنیتی، اقتصادی و سیاسی در چارچوب این سازمان، برگزار شد. در نشست سران کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای در دوشنبه، طیف وسیعی از مسائل نظیر مبارزه علیه تروریسم، قاچاق مواد مخدر، قاچاق سلاح و انسان، پذیرش اعضای جدید در این سازمان، اعطای عضویت ناظر به کشورهای علاقه مند، بررسی بحران افغانستان، بحران انرژی و مسایل اقتصادی و تجاری و غیره مورد بررسی قرارگرفت.

به طور کلی سازمان همکاری شانگهای با اقدامات و تصمیمات مهم سیاسی، اقتصادی و امنیتی در صدد است جایگاه بین المللی برجسته تری پیدا کند. به خصوص که از یک سو قرار گرفتن کشورهای عضو شانگهای در منطقه موسوم به «هارتلند» (قلب زمین) بر اهمیت این سازمان افزوده و از سوی دیگر حضور روسیه و چین به عنوان دو عضو دائم شورای امنیت، توان سیاسی این سازمان را نیز دو چندان کرده است. از این رو با توجه به نقش سازمان شانگهای در همگرایی منطقه ای و جهانی کشورهای عضو، عضویت ایران نیز می تواند گام مهمی جهت توسعه روابط خارجی محسوب شود.

با این حال در خصوص تغییر وضعیت حضور ایران از وضعیت ناظر به عضویت دائم، مشکلات مختلفی وجود دارد. در این بین مهمترین مشکل به آیین نامه این سازمان باز می گردد که شیوه پذیرش اعضای دایم جدید را مشخص نکرده است. از این رو اقدام برای افزایش شمار اعضای دائم، نیازمند تصویب مقررات جدید و اصلاح بندهای این آیین نامه است.  

به هر روی علاوه بر ایران، کشورهای هند، مغولستان و پاکستان نیز که به عنوان عضو ناظر در سازمان قرار دارند، خواستار عضویت دائم هستند. در شرایطی که تحولات اخیر در جهان و منطقه، انگیزه برای بازنگری در نحوه پذیرش اعضای جدید را افزایش داده است، ایران، هند، پاکستان و مغولستان نیز باید بر عضویت دائم خود بیش از پیش پای بفشارند.

در نتیجه سازمان همکاری شانگهای یک سازمان همکاری چندجانبه محسوب می شود که از جهات امنیتی، اقتصادی و همکاری های منطقه ای حائز اهمیت است. به خصوص که در آن دو قدرت منطقه ای همانند چین و روسیه حضور دارند که هر دو نیز داعیه تبدیل شدن به یک ابرقدرت را در سر می پرورانند. علاوه بر این در شرایطی که سازمان همکاری شانگهای نشان داده است که مخالف ایجاد جهان تک قطبی به رهبری آمریکا است.

چهاردهمین اجلاس سران کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای درتاریخ های ۹ و ۱۰ ژوئن  ۲۰۱۵ ( ۱۸ و ۱۹ تیر۹۴ ) در شهر اوفا مرکز جمهوری باشقیرستان روسیه برگزار گردید. اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای و نیز گروه بریکس و اتحادیه اقتصادی اوراسیا در حالی در روسیه برگزار گردید که نگاه جهانیان به مذاکرات هسته ای جمهوری اسلامی یران و گروه ۱+۵ در وین  دوخته شده بود. در واقع  وزیران امورخارجه روسیه و چین که اعضای اصلی و تشکیل دهنده سازمان شانگهای و گروه بریکس محسوب می شوند؛ بطور مستقیم و از محل مذاکرات هسته ای درهتل کوبورگ وین خود را به محل برگزاری اجلاس در اوفا رسانده بودند.

نشست سیزدهم نخست وزیران کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای در شانزدهم دسامبر ۲۰۱۴ میلادی در شهر «آستانه» قزاقستان برگزار و در جریان آن بر لزوم حفظ تعاملات اقتصادی اعضا و شکل دهی به تلاش های جمعی با هدف تقویت مزایای اقتصاد رقابتی و افزایش سرمایه گذاری در حوزه محیط زیست تاکید شد.

در دسامبر ۲۰۱۵ چهاردهمین اجلاس نخست وزیران کشورهای عضو سازمان شانگهای در چین برگزار شد. در این اجلاس نخست وزیران افغانستان، هند و پاکستان و محمود واعظی وزیر ارتباطات جمهوری اسلامی ایران نیز شرکت داشتند. ایران، افغانستان، مغولستان، هند و پاکستان به عنوان کشورهای ناظر در این اجلاس شرکت داشتند و هند و پاکستان تلاش دارند با جلب رضایت کشورهای عضو بتوانند به عضویت دائم این سازمان در آیند. اما باید بدرستی دریافت کشورهای هند و پاکستان با آزمایشات موشکی خود توازن نظامی و امنیتی را در منقطه برهم زده با هم رقابتی اتمی را شروع کرده اند که این خود برای امنیت شبه قاره خطر بزرگی محسوب می شود و عضویت دائم این دو کشور در سازمان همکاری شانگهای مورد تردید واقع شده است. «ممنون حسین» رئیس جمهور پاکستان نیز به چین سفر کرده است تا بتواند در راستای این اجلاس همکاریهای تجاری و اقتصادی خود را با چین افرایش دهد و کریدور تجاری چین و پاکستان با سرعت بیشتری پیش رود.

همکاری های منطقه ای در عصر جهانی شدن نیز همچنان از اهمیت ویژه ای برخوردار هستند. بسیاری از کشورها برای کاهش تنش ها و افزایش منافع مشترک میان خود و همسایگان مایلند به جای جبهه بندی های سیاسی و امنیتی، زمینه شکل گیری همکاری های منطقه ای در چارچوب سازمان های منطقه ای را بنیان نهند از این رو هند و پاکستان نیز علاقمندی خود به همکاری با اعضای سازمان همکاری شانگهای را اعلام کرده اند. البته این نخستین سازمان منطقه ای نیست که این دو کشور مایل به همکاری در آن هستند. پیش از این نیز مجمع همکاری کشورهای جنوب آسیا (سارک) با حضور هشت کشور آسیای جنوبی پی ریزی شده و در حالی که هر دوی این کشورها ادعای راهبری آن را دارند به کار خود ادامه داده است.

البته باید توجه داشت که عضویت ناظر در سازمان شانگهای توسط این دو کشور برای چندین سال ادامه یافت تا اینکه سرانجام زمینه پذیرش دایم آنها فراهم آمد. در واقع همکاری میان هند و روسیه از یک سو و پاکستان و چین از سوی دیگر موجب شده بود که اختلافات دیرینه میان هند و پاکستان در حوزه رقابت های میان چین و روسیه نیز تبلور یابد و زمینه عضویت دایم این دو کشور در این سازمان منطقه ای را به تعویق اندازد.

چین و روسیه مهمترین اعضای سازمان همکاری شانگهای به شمار می روند. آنان در شکل دهی به تصمیمات این سازمان نقش کلیدی بازی می کنند. با اینهمه نباید فراموش کرد که این دو کشور از دیرباز رقبای یکدیگر در حوزه های گوناگون سیاسی٬ اقتصادی و حتی فرهنگی در منطقه آسیای مرکزی بوده اند. پذیرش هند یا پاکستان به عنوان عضواصلی سازمان همکاری شانگهای بی تردید می تواند موازنه قوا را به نفع یکی از دو قدرت بزرگ این نهاد منطقه ای تغییر دهد. از این رو ملاحظات این کشورها در زمینه پیامد عضویت هند یا پاکستان در این نهاد موجب شده است که تاکنون این دو کشور همچنان به عنوان اعضای ناظر و بدون حق رای به شرکت در نشست ها و برنامه های این سازمان بسنده کنند. اینک نیز که با پذیرش این کشورها به عنوان اعضای دایم موافقت شده است هر دو کشور در یک نشست پذیرفته شده اند و تلاش شده است که تفاوتی میان نحوه پذیرش آنها وجود نداشته باشد.

در این میان رقابت های میان هند و پاکستان و احتمال ورود این دشمنی ها و رقابت ها به درون روابط منطقه ای کشورهای عضو سبب شده بود که ملاحظات بیشتری برای پذیرش کامل این دو کشور در نظر گرفته شود. با این همه تلاش هر دو کشور برای کاهش سطح تنش های مرزی در سال های اخیر موجب شده است که زمینه مساعدتری برای همکاری ایشان در چارچوب یک سازمان منطقه ای فراهم آید.

با این همه باید نزدیکی رویکرد سیاست خارجی هند و پاکستان به همکاری با کشورهای غربی را نیز افزود. همکاری با غرب از سوی پاکستان قدمتی چند دهه ای دارد و هند نیز در سال های گذشته با کنار گذاردن رویکردهای چپ گرایانه خود در عرصه های اقتصادی و سیاسی به همکاری با کشورهای غربی روی آورده است. با توجه به بالا گرفتن دامنه اختلافات میان روسیه و غرب از یک سو و تلاش چین برای شکل دادن به یک سازوکار امنیتی آسیایی از سوی دیگر، می توان پذیرش هند و پاکستان در سازمان همکاری شانگهای را تلاش چین و روسیه برای جلب نظر این دو کشور جهت همکاری های درون قاره ای در آسیا طی سال های آینده در نظر گرفت.

چهاردهمین نشست نخست وزیران سازمان همکاری شانگهای شامگاه سه شنبه با صدور بیانیه ای و با تاکید بر تقویت و تحکیم همکاریهای اقتصادی و بالا بردن سطح مشارکت ها در عرصه بین المللی میان کشورهای عضو و ناظر به کار خود پایان داد.

در بخشی از بیانیه پایانی این نشست آمده است که همه اعضا می بایست علاوه بر اتخاذ ابتکار عمل در جهت توسعه همکاری های منطقه ای، راههای رسیدن به این مهم را تقویت کنند.

این بیانیه همچنین تعمیق و توسعه همکاری های اقتصادی میان اعضای سازمان همکاری شانگهای (SCO) را تضمین کننده توسعه پایدار در ابعاد اقتصادی و اجتماعی دانسته است.  نخست وزیران سازمان همکاری شانگهای همچنین در بیانیه خود یادآور شدند که در شرایط دشوار اقتصاد جهانی، گسترش تبادلات اقتصادی منطقه ای می تواند یکی از راههای مناسب برون رفت از بحران های مالی و مدلی جدید برای حکومت های مختلف باشد.

شرکت کنندگان در این نشست در عین حال حمایت خود را از پیشنهاد «لی که چیانگ» نخست وزیر چین جهت احیا و بازسازی جاده ابریشم اعلام و یادآور شدند که با اجرا و تحقق طرح های توسعه پایدار اقتصادی است که می توان به صلح و ثبات منطقه امیدوار بود. رئیس اجرایی دولت افغانستان در اجلاس همکاری شانگهای بر مبارزه جدی بر ضد تروریزم و گسترش و تقویت همکاری های منطقوی تأکید کرده است.