اعتكاف دوري از تعلقات دنيوي و اتكا به خالق هستي است

به گزارش خبرگزاري مهر، وجود آدمي مانند پاره خطي است كه از دو سو تا بي نهايت قابل امتداد است و انسان مختار بر سر دو راهي انتخاب، ناگريز از گزينش است. در اين ميان، عده اي فلاح را برگزيده و در رسيدن به مقصد، از هيچ كوششي دريغ نمي ورزند.

در اين مسير معتكفان تا بدانجا پيش مي روند كه زمزمه زيباي " اِلهي هَب لِي كَمالَ الاِنقطاع اِلَيكَ" را به گوش جان مي شنوند. پس خدايا به من كمال انقطاع به سوي خود را هديه كن؛ يعني همان رستگاري واقعي و فلاح حقيقي را. بنابراين اعتكاف و خلوت گزيني در منزل دوست نخستين گام براي رسيدن به اين مقصد بزرگ انساني است .

تعريف اعتكاف

كلمه اعتكاف از ريشه عكف است. اهل لغت براي اين ريشه، معاني مختلفي ذكر كرده اند. از جمله: رويكرد به چيزي با توجه و مواظبت، اقبال به چيزي بي آن كه روي از آن برگردد، محبوس و متوقف كردن چيزي، اقبال و ملازمت بر چيزي از روي تعظيم و بزرگداشت آن، التزام به يك مكان و اقامت در آن، اقامت، ملازمت و مواظبت، حبس و توقف.

مجموع تعاريف بالا را مي توان در يك تعريف خلاصه كرد: اعتكاف به معني اقامت گزيدن در جايي است به طوري كه فرد معتكف خود را محبوس و ملتزم به آن مكان بداند و اين التزام ناشي از اهميت و عظمت آن موضع باشد.

بنابراين آنچه باعث تفاوت ميان اعتكاف و ساير اقامتها مي شود اين است كه در اعتكاف، يك نحوه توجه و رويكردي وجود دارد كه مانع اشتغال فرد به امور ديگر، غير از آنچه كه به او روي كرده مي شود.

اركان اعتكاف: اركان عبادت يعني اجزايي كه اگر عمداً ترك شوند، آن عبادت باطل مي شود. اعتكاف نيز اركاني دارد كه عبارت اند از نيت، توقف در مسجد جامع شهر يا مساجد چهار گانه معروف، كمتر از سه روز نبودن اعتكاف و روزه دار بودن معتكف در ايام اعتكاف. 

پيشينه اعتكاف

اعتكاف عبادتي است كه در اديان ديگر نيز وجود دارد. اما آيا اعتكاف در آن اديان، مانند اعتكاف در اسلام است يا كيفيت و شرايط اعتكاف در آنها فرق مي كند؟

آنچه از قرآن به صراحت دريافت مي شود اصل وجود عبادتي به نام اعتكاف است كه در بسياري از اديان الهي از جمله اسلام، وجود داشته است .

اعتكاف در اديان ديگر

خداوند در قرآن به پيامبر بزرگ خود ابراهيم خليل الله و پسرش اسماعيل (ع) دستور مي دهد كه خانه مرا پاك كنيد از براي طواف كنندگان و معتكفان و نمازگزاران. پس يقيناً اين عبادت در آن زمان وجود داشته و مورد رضايت خداوند نيز بوده است.

با توجه به آيه 125 سوره بقره، در مي يابيم اعتكاف عملي بوده كه در شريعت ابراهيم از مناسك و عبادات الهي محسوب مي شده است. البته كيفيت و چگونگي مناسك آن معلوم نيست و پيروان ايشان به اين عمل مبادرت مي ورزيدند و لذا ابراهيم و اسماعيل (ع) از طرف خداوند موظف شده بودند تا محيط لازم را براي برپايي اين مراسم مهيا سازند. واگذاري اين مسئوليت خطير به آنها، گواه بزرگي بر اهميت عباداتي چون حج، اعتكاف و نماز در پيشگاه خداوند است.

علامه مجلسي به نقل از مرحوم طبرسي مي نويسد: سليمان (ع) در مسجد بيت المقدس اعتكاف مي كرد. آب و خوراك براي آن حضرت فراهم مي شد و او در آن جا به عبادت مي پرداخت.

حضرت موسي (ع) با آن كه مسئوليت سنگين رهبري و هدايت امت را به دوش داشت، براي مدت زماني آنان را ترك و براي خلوت با محبوب خويش به خلوتگاه كوه طور مي شتافت.

بيت المقدس از مكانهايي بود كه همواره عده زيادي از انسانها، براي اعتكاف در آن گرد مي آمدند و به راز و نياز با پروردگار خويش مشغول مي شدند. بزرگ اين گروه، حضرت زكريا (ع) بود و از جمله كساني كه در امر اعتكاف سرپرستي مي نمود حضرت مريم (ع) است.

قبل از بعثت حضرت محمد (ص) نيز غار حراء محل عبادت و راز و نياز آن حضرت بود، حضرت رسول اكرم (ص) نيز به اعتكاف در آن مكان مشغول مي شدند و در انديشه سرنوشت بشريت فرو مي رفتند. انديشه ها و سؤالاتي چون: آيا ظلم آدمي به خويشتن به پايان مي رسد؟ چه زمان بتان خود تراشيده، در هم كوبيده خواهند شد؟ بالاتر از همه بت درون آدمي به چه سرنوشتي دچار خواهد شد؟

اعتكاف در اسلام: سيره پيامبر(ص)

پيامبر اسلام (ص) هر از چند گاهي به دور از غوفاي مكه و سر و صداي مردم و هياهوي بت پرستان، خود را به غار حراء مي رسانيد و به پرستش معبود حقيقي مشغول مي شد. در شبي از شبها در حالي كه محمد (ص) معتكف كوي دوست بود، صدايي شنيد. آري جبرئيل از آسمانها جواب همه پرسشهاي پيامبر (ص) را در دفتري از نور به زمين آورده بود، دفتري كه نسخه شفا بخش همه در دهان بشري بود.

پس از بعثت و بعد از هجرت، پيامبر فرصتي دوباره مي يابد تا به اعتكاف روي آورد و خلوتي با خداي خود داشته باشد. اين بار اعتكاف را در مسجد النبي پي مي گيرد. مدينه هرگز زمزمه هاي عاشقانه پيامبر(ص) را فراموش نمي كند. هنوز موج صداي او از لابه لاي ستونهاي مسجد النبي، به گوش مي رسد.

امام صادق (ع) مي فرمايد: چون دهه آخر ماه مبارك رمضان فرا مي رسيد، پيامبر در مسجد معتكف مي شد. درون مسجد خيمه اي از جنس مو براي ايشان برپا مي كردند تا در آن خيمه به عبادت خداي خود قيام كند. عبادتي فراتر، از عبادتهاي روزهاي قبل. چون جنگ بدر در ماه رمضان واقع شد و پيامبر (ص) موفق به برپايي اعتكاف نشد، لذا قضاي آن را در سال بعد به جاي آورد. 

از زمان شكل گيري جامعه اسلامي و برپايي احكام الهي، سنت اعتكاف همواره مورد توجه مسلمين قرار داشته است. مسجد الحرام و مسجد النبي از مهمترين مكانهاي اقامه اعتكاف بوده و هستند. همه ساله خيل عظيمي از مسلمانان از سراسر دنيا به اين دو شهر مقدس آمده، خود را در درياي بي كران رحمت الهي غوطه ور مي كنند و از قعر آن مرواريدهاي زيباي مغفرت و رحمت را استخراج مي نمايند.

اعتكاف در ايران

سنت اعتكاف در طول تاريخ كم و بيش در ايران اسلامي، برپا مي شده ولي از پيشينه آن در ايران قبل از دوران صفويه، چيز زيادي در دست نيست . آنچه به صورت مستند وجود دارد برپايي اين سنت الهي در دوران صفويه مي باشد كه به همت بلند شيخ لطف الله ميسي و شيخ بهائي، در دو پايتخت صفويه يعني قزوين و اصفهان صورت گرفته است.

شيخ لطف الله هم عصر عالم بزرگ شيعي، شيخ بهائي است. او بسيار مرد توجه و عنايت شيخ بهائي بوده تا آنجا كه شيخ، مردم را در پاره اي از مسائل شرعي به شيخ لطف الله ارجاع مي داده. شاه عباس اول، مسجد شيخ لطف الله را در اصفهان به نام اين عالم بزرگ و براي اقامه نماز توسط وي ساخت. شيخ لطف الله تا پايان عمر در كنار همان مسجد ساكن بود و در آن مسجد نماز جمعه را اقامه نمود. اين عالم سخت كوش به برپايي سنت اعتكاف، اهتمامي ويژه داشت. چنان كه بر اثر تلاشهاي خستگي ناپذير او اعتكاف سنتي رايج و زنده باشد . كتاب الرسالة الاعتكافيه از آثار اوست.

شيخ بهائي نيز اهتمام ويژه اي به امر اعتكاف، در ايران داشت. شيخ بهائي خود از عالمان عامل و دلداده معنويت و معرفت بود و با شور و عشق به اين سنت روي آورد و از خلوت اعتكاف بهره ها جست. شعر معروف "گه معتكف ديرم و گه ساكن مسجد" هم از اوست .

پس از آمدن آيت الله عبد الكريم حائري به شهر مقدس قم و تأسيس حوزه علميه قم در جوار حرم مطهر حضرت معصومه (ع)، سنت الهي اعتكاف، رنگ و بوي ديگري به خود گرفت. اين سنت الهي كه طي چند قرن، بعد از دوران شيخ لطف الله و شيخ بهائي، نوساناتي به خود گرفته بود، تولدي جديد يافت، اما حكومت خشن رضاخاني را نيز در برابر خود داشت. پس مرداني استوار و پا برجا چون كوه مي طلبيد تا با اين خشونتها، صحنه را ترك نكرده و كمر همت، در احياي سنت محمدي (ص) ببندند.

عالم رباني ميرزا مهدي بروجردي در سده اخير پايه گذار اين سنت حسنه در شهر قم بود. رفته رفته اين سنت محمدي (ص) به ديگر شهرهاي ايران سرايت كرد. او از ملازمان و كارپردازان و مشاوران آيت الله شيخ عبدالكريم حائري بود. وي به علت ايجاد جو خفقان رضاخاني به تنهايي در مسجد امام حسن عسكري (ع) معتكف مي شد و هيچ كس همراه او نبود. بعدها يكي ديگر از علما به او ملحق شد و پس از چندي، پاي ديگران نيز به اين سنت كشيده شد. به حدي كه آيت الله بروجردي درسهايي حوزه علميه را جهت شركت طلاب در مراسم اعتكاف تعطيل كردند.

اهداف اعتكاف

اعتكاف عملي است مركب از چند عبادت، پس در يك نگاه اهداف اين عبادات در اعتكاف هم منظور شده، بنابراين در اعتكاف اهدافي چون رسيدن به آرامش روحي، دستيابي به صبر، حضور در مسجد، دعا و توبه و استغفار همه و همه در اين عمل، مورد توجه قرار گرفته است.

مي توان از مجموعه اين عبادات، هدفي ديگر وراي اهداف تك تك آنها، براي عبادت اعتكاف در نظر گرفت و آن تمرين انقطاع از غير است. معتكف در طول مدت اعتكاف از همه تعلقات دنيايي بريده و تمام وقت، به حالت عبادت در آمده، از مسجد كه خانه خداست به خانه خود و ديگران نمي رود. كلامي غير از قرآن و دعا و نماز كه كلام خداست بر زبان جاري نمي كند. معتكف اراده خود را در مسير اراده خدا قرار داده در طول روز به خاطر او، دست از خوردن و آشاميدن كشيده و به روزه داري قيام مي كند 

پس هدف از عبادت اعتكاف، همان است كه ائمه معصومين در دعاي "مناجات شعبانيه" از خداوند خواسته اند "اِلهي هَب لِي كَمال الاِنقِطاع اِلَيكَ؛ خدايا به من نهايت بريدگي وابستگي از غير خودت را هديه نما".

آثار اعتكاف

اعتكاف مانند ساير عبادات، داراي آثاري است .

توبه در حال اعتكاف موجب جلب رضا و غفران الهي و ورود در صف نيكان است، اعتكاف، موجب نيل به قرب الهي است، يعني همان فلاح و رستگاري كه انسان به وسيله عبادت آن را مي جويد. يكي دبگذ از آثار برجسته اعتكاف حب خداوند تبارك تعالي است .

بي شك اگر معتكف، بتواند در ايام اعتكاف آن طور كه بايد و شايد رفتار نمايد و رضايت حق تعالي را جلب كند به درجاتي كه براي مؤمنان در نظر گرفته شده، خواهد رسيد.

از آثار حتمي اعتكاف در زندگي فردي انسان، تقويت اراده آدمي است. كسي كه مدتي بر خلاف خواست دروني خويش، در محلي قرار گرفته و از بسياري از امور چون حرف زدن در غير امور عبادي كه به طور طبيعي تمايل به آنها دارد، پرهيز نمايد، خود به خود تمريني است براي اجتناب از بسياري خواهشهاي نفساني ديگر، برخورداري انسان از اراده قوي نه تنها در مسائل اخلاقي و ديني بسيار مهم است؛ بلكه نقش آن در امور روزمره نيز بر كسي پوشيده نيست.

در پرتو اعمالي چون اعتكاف، كم كم ارتباط رواني خاصي بين انسان و مسجد، قرآن، نماز، نماز شب و ادعيه به وجود مي آيد. به نحوي كه انسان مشتاق ارتباط با اين امور شده دوري از آنها برايش سخت مي گردد.

اگر انسان بتواند در طول اعتكاف خود را به دروازه هاي معرفت الهي برساند و خود را در دايره بيكران هستي كوچك ببيند،  غرور از او رخت بر مي بندد. ديگر در مقابل هم نوع خود تكبر نمي ورزد بلكه فروتني را پيشه خود خواهد ساخت.

به عقيده جرم شناسان اجتماعي، بسط و گسترش مسائل معنوي، باعث كم شدن جرم و فساد در جوامع مي گردد. اعتكاف در اين ميدان مي تواند نقش مهمي ايفا كند زيرا مشتمل بر چند عبادت است و آثار معنوي ويژه اي حتي بر افراد غير معتكف بر جاي مي گذارد.

حضور مؤمنين شهر در چند مسجد، فرصتي است كه مؤمنان يكديگر را بشناسند و ارتباط دوستانه ايجاد كرده و از آثار اخوت اسلامي برخوردار شوند. اين اثر را به راحتي مي توان از لابه لاي خاطرات منتشر شده معتكفان دريافت .