خبرگزاری مهر، گروه استان ها-داوود عبدی: «بحران آب و خشکسالی» تهدیدی جدید برای کشاورزی در گرمسار و آرادان نیست و بیش از ۱۶سال از نخستین باری که خشکسالی وارد دایره لغت اذهان عمومی در دیار قومس شد، می‌گذرد و هرسال پیامدهای منفی آن شامل کاهش سطح آب‌های زیرزمینی، بیابان‌زایی، تبدیل اراضی به شوره‌زار، مهاجرت، بیکاری، پسرفت اقتصادی و کمبود آب حتی در بخش شرب بیش از گذشته رخ‌نمایی می‌کنند.
شاید امروز اگر اراضی کشاورزی استان سمنان دست بر آیینه، به چهره خود را در مقایسه به ۱۰سال گذشته نگاهی بی اندازد، خود را نشناسد چراکه رشد بی‌رویه حفاری چاه‌های غیرمجاز و برداشت فراتر از توان سفره‌های زیرزمینی‌مان را مانند کندوی زنبور پر از حفره ساخته است و دیگر راهی برای بازگشت آن به نظر نمی‌رسد.
مسئولان برنامه مدون برای مقابله با خشکسالی ندارند
دراین‌بین کمبود آب یکی نه‌تنها بخش کشاورزی به‌عنوان اصلی‌ترین رکن رشد و توسعه شهرستان‌های گرمسار و آرادان، بلکه سایر بخش‌ها را نیز تحت‌الشعاع قرار داده مشکلات اجتماعی فراوانی را برای مردم این نواحی به وجود آورده است، امروز چالش کمبود و بحران آبی در دشت گرمسار، ایوانکی و آرادان از بر هم خوردن تعادل عرضه و تقاضا، یعنی خروج فراوان آب از سفره‌های زیرزمینی و عدم ورود آب کافی جایگزین برایشان به دلیل فقدان بارش‌های جوی ناشی شده که این امر مدت‌هاست انگشتان مسئولان استانی را به سمت متهم اصلی، یعنی نزولات جوی سوق می‌دهد اما خشکسالی در گرمسار عاملی فراتر از بارش‌های نامناسب دارد.
نکته قابل‌تأمل دراین‌بین آن است که وظیفه مهم بخش مدیریت تأمین منابع آبی پایدار در شهرستان‌های گرمسار و آرادان پس از وقوع خشک‌سالی‌های پیاپی تا آنجا افزایش‌یافته که علاوه بر بحران کم‌آبی، افت شدید آب‌های زیرزمینی و برداشت‌های بی‌رویه از منابع آبی باید حمایت از کشاورزانی که سخت‌ترین روزگار خود را می‌گذرانند، را نیز در برنامه داشته باشند اما در سال‌های اخیر به دلیل فقدان و یا اجرایی نشدن برنامه منسجم و مدون برای مقابله با بحران آبی وخشکسالی بخش کشاورزی استان سمنان عملاً به ورطه نابودی کشیده شده است.
مسئولانی که یک دهه پیش هشدارهای متعدد فعالان و کارشناسان محیط‌زیست، منابع آبی، عمران، مسئولان نهادهای ذی‌ربط و مردم را به‌خوبی به یاد می‌آورند و با گذشته ۱۶ سال تنها تفاوتشان با قبل این است که شنونده‌های بهتری شده‌اند اما راه‌حل برون‌رفت از وضعیت کنونی خشکسالی در گرمسار و احیاء اراضی آرادان و ایون کی چیست؟
نادیده گرفتن ملاحظات محیط زیستی دلیل بحران آب
بسیاری معتقد هستند که افت آب‌های زیرزمینی حاصل مدیریت نادرست اقتصادی است که در همان دو دهه گذشته و درست در مرز ورود به خشکسالی صورت گرفته است فرماندار گرمسار از آن دست کارشناسانی است که علت این امر را عدم ملاحظات محیط زیستی در برنامه توسعه می‌داند و با اشاره به افت سطح سفره آب‌های زیرزمینی به خبرنگار مهر، می‌گوید: با افت سطح سفره آب‌های زیرزمینی، آب‌های حاصل‌شده به سمت شوری می‌روند و این امر معضلاتی را برای بخش کشاورزی ایجاد می‌کند و این درست پدیده‌ای است که امروز کشاورزان گرمساری با آن روبرو هستند البته تمامی این مشکلات ناشی از توجه نکردن به ملاحظات زیست‌محیطی در برنامه‌های توسعه‌ای است.
داریوش طاهری با اشاره به راهکارهای مصرف بهینه آب در حوزه آبخیز حبله رود، یادآور می‌شود: برای نیل به این هدف چند مشکل وجود دارد که اگر حل نشود قطعاً مشکل کم‌آبی ما حل نخواهد شد لیکن مهم‌ترین شاخص ما در این حوزه مدیریت است مدیریت شایسته منسجم لازم تلقی می‌شود و ما در این حوزه نیاز به یک مدیریت جهادی داریم چراکه معتقدیم این مدیریت بار فرهنگی دارد و تا زمانی که فرهنگ نباشد اقتصاد نمی‌تواند مکمل باشد.
وی می‌افزاید: مدیریت منابع آب در توسعه گرمسار نقش برجسته‌ای دارد و چنانچه کوتاهی در این مدیریت صورت گیرد آینده توسعه این شهرستان زیر سؤال می‌رود لذا باید بدانیم که امروز خشکسالی، پیشرفت کویر وشوری خاک به‌عنوان دغدغه‌ها به شمار می‌آید و موضوع تأمین آب پایدار همچنان از اولویت‌های ما هستند که بایستی با نگرانی بیشتر، تلاش شود تا از بلایای طبیعی در امان باشیم.
حبله رود مشکلاتی عدیده‌ای دارد
یکی از مشکلات عجیب‌وغریب امور آب گرمسار و همچنین آب منطقه‌ای استان سمنان در موضوع منابع آبی این شهرستان این است که به دلیل وقوع این منابع در خارج محدوده جغرافیایی مدیریت استان سمنان، شرکت‌های مذکور حق ورود به تصمیمات این منابع آبی مانند حبله رود را ندارند که این امر ازجمله عجیب‌وغریب‌ترین موضوعات مطروحه در استان است.
کارشناس امور آب گرمسار در گفتگو با خبرنگار مهر، ضمن تائید این موضوع، می‌گوید: امور آب این شهرستان و شرکت آب منطقه‌ای استان سمنان به دلیل وقوع حوزه آبریز منابع گرمسار در خارج از حیطه جغرافیایی مدیریتی تاکنون حق ورود به این منطقه را نداشته‌اند اما این دلیل نمی‌شود که حوزه آبریز حبله رود را به لحاظ برداشت مدیریت نکنیم لذا نظارت کافی و لازم را به دلیل نبود قانون جامع و ضوابط مشخص است.
حسین رامه در ادامه بیان می‌کند: به‌منظور قرار گرفتن در دوره‌ی خشکسالی حتی اگر سد مخزنی نمرود نیز که برای تأمین منابع آب پایدار شهرستان گرمسار تعریف‌شده است به بهره‌برداری برسد بدون قانون و نظام جامع توزیع آب نمی‌توانیم نظارتی بر باغات و مزارع و روستاهایی که آب را برداشت می‌کنند داشته باشیم و در دوره‌های خشکسالی با کمبود آب ورودی به دشت گرمسار مواجه خواهیم بود.
و از سوی دیگر احمد محمدی عضو هیئت‌مدیره مجمع امور صنفی کشاورزان گرمسار معتقد است: به استناد ماده ۱۷ قانون برنامه چهارم دولت مکلف است منابع مالی موردنیاز جهاد کشاورزی و وزارت نیرو را تأمین کند و استقرار نظام بهره‌برداری درست را از کشاورزی تعریف و عملی کند به‌گونه‌ای که روش‌های آبیاری طوری مستقر شود که ۲۵ درصد افزایش کارایی وجود داشته باشد و۲۵ درصد بهبود سفره‌های آب زیرزمینی داشته باشیم که این مهم با شرایط به وجود آمده کنونی مغایرت دارد.
حیطه جغرافیایی تنها مشکل کشاورزی در گرمسار نیست
مدیر امور منابع آب گرمسار نیز در گفتگو با خبرنگار مهر، ضمن اشاره به علل وقوع بحران آب در این شهرستان، می‌گوید: برداشت‌های بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی پیامدهای جدی و جبران‌ناپذیری را به دنبال دارد و موجب تخریب منابع زیرزمینی و کاهش کیفیت آب، نشست سطح زمین، شور شدن آب چاه‌ها و نابودی آبخوان‌ها می‌شود.
ولی‌الله جورابلو معتقد است برای پیشگیری و مقابله با برداشت‌های بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی، چندی است بحث نصب کنتورهای هوشمند مطرح می‌شود که در شهرستان‌های گرمسار و آرادان با همکاری برخی دیگر از دستگاه اجرایی، این اقدام شروع‌شده و تنها راه نجات منابع آب زیرزمینی نیز در حال حاضر، نصب کنتورهای هوشمند تشخیص داده‌شده است.
اما این در حالی است که به اعتقاد بابک بهادری کارشناس ارشد منابع آب، خشکسالی در دو دهه گذشته تاکنون چهره اقلیم و جغرافیای ایران اسلامی را دستخوش تغییر کرده و تنها نامی که می‌توانیم برای آن بیابیم، مقوله بحران است که افزایش روزافزون نیازهای کاذب جامعه به آب با توجه به منابع آب محدود به آن دامن می‌زند و با این اقدامات سطحی نمی‌توان نتیجه درستی از کل ماجرا گرفت.
بهادری در گفتگو با خبرنگار مهر، بیان می‌کند: متأسفانه بحران آب در ایران و به‌تبع آن در شهرستان‌های گرمسار و آرادان و شهر ایوانکی از مرحله چالش گذشته و به بحران بدل شده است چراکه چالش را با واقع‌بینی و نگاه راهبردی می‌توان به فرصت تبدیل کرد، اما بحران آب در ایران به مرحله تهدید رسیده که باید تهدید را محدود و سپس دور کرد.
کنترل روان آب‌های فصلی یکی از راهکارها
اما در بین همه اظهارنظرهای حیطه آب و منابع آبی در گرمسار، کنترل روان آب‌ها به‌مثابه یکی از راهکارهای رفع بحران آب مطرح است رئیس اداره منابع طبیعی و آبخیزداری گرمسار دراین‌باره به خبرنگار مهر، گفت: کیفیت نامطلوب آب در بعضی از مناطق شهرستان در سالیان گذشته زنگ خطری است برای نابودی منابع آب که جا دارد از طرف مسئولان به این موضوع مهم، توجه خاصی مبذول شود و با انتقال آب به این شهرستان آینده کشاورزی منطقه را تأمین کنند، زیرا حیات کشاورزی منطقه درگرو تأمین به‌موقع آب موردنیاز آن محسوب می‌شود.
اسماعیل عرب معصومی بابیان اینکه ازجمله برخی راهکارها برای تأمین منابع آب، کنترل روان آب‌های فصلی با اجرای طرح‌های آبخیزداری و حفظ منابع آب است، می‌افزاید: بر کسی پوشیده نیست که بیشترین میزان برداشت در واحد سطح بخش کشاورزی در کشت‌های آبی محقق می‌شود بنابراین هر سیاستی که در حوزه کشاورزی اخذ می‌شود یا برنامه‌های توسعه‌ای باید بر مبنای ظرفیت‌های منابع آبی منطقه باشد درواقع ابتدا باید میزان مصرف آب اندازه گرفته و سنجیده شود که آیا منابع آبی توان پذیرش چنین توسعه را دارد یا خیر.
این در حالی است که برخی کارشناسان مانند حسین رامِه، کارشناس ارشد امور آب گرمسار، معتقد هستند: مدیریت آب همواره از مسائل مهم شهرستان‌های گرمسار و آرادان در بخش کشاورزی بوده است که برای بهینه کردن نظام بهره‌برداری از آب و حفظ منابع آبی نیازمند آسیب‌شناسی کارشناسی و دائمی و مستمر است.
رامه دراین‌باره می‌افزاید: منابع آب سطحی که یکی از تغذیه‌کننده‌های اصلی منابع آب زیرزمینی محسوب می‌شود به‌صورت نادرست و بی‌رویه در مکان نامناسب مصرف‌شده لذا نشانه این کار، توسعه باغ‌های کم محصول در ارتفاعات و روستاهای بالادست، تجاوز به حریم رودخانه حبله رود و عرصه‌های طبیعی، کاهش روان آب‌ها برای آبیاری زمین‌های حاصلخیز پایین‌دست و رویکرد بی‌انگیزگی و کاهش نقش تولیدی کشاورزان و از بین رفتن فرصت‌های اشتغال‌زایی در این بخش و مهاجرت روستائیان به شهرها را موجب می‌شود.
کاهش فزاینده منابع آب زیرزمینی بحران کنونی
مدیر امور منابع آب شهرستان گرمسار اما در پاسخ به سؤالی با موضوع کاهش منابع آبی نیز، گفت: طی دهه‌های اخیر، منابع آب سطحی که تغذیه‌کننده منابع زیرزمینی محسوب می‌شوند، با توجه به خشک‌سالی‌ها توسط بازگشایی مسیل‌ها تغذیه می‌شوند اما بازهم میزان این مسیل‌ها به‌اندازه‌ای نیست که افت ۱۵درصدی منابع آبی تجدید پذیر شهرستان گرمسار را رفع کند.
جورابلو که معتقد است با طرح‌های آب‌رسانی می‌توان بخشی از مشکلات آب گرمسار را رفع کرد، ابراز داشت: خوشبختانه در سال گذشته با آبگیری سد نمرود، سعی کردیم بخشی از مشکلات بهره‌برداران در شهرستان‌های گرمسار و آرادان کاهش داده و خوشبختانه بخشی از کسری آب‌کشت گندم و جو کشاورزان از طریق سد نمرود تأمین‌شده است همچنین این امر سبب افزایش چشمگیر راندمان محصولات مذکور شد.
این در حالی است که مقوله «آب مجازی» از سال‌های گذشته نه‌تنها در ایران بلکه در اقصی نقاط منطقه و آسیای میانه توسط کارشناسان به‌وفور مطرح می‌شود آب مجازی عبارت است از واردات محصولاتی مانند گندم و یا هندوانه که به آب بیشتری نیاز دارند، به‌جای کشت پرهزینه آن‌که درنهایت به نفع مردم منطقه است چراکه اگر بخواهیم برای برداشت یک هندوانه پنج کیلوگرمی ۷۵لیتر آب گران‌بها را استفاده کرده و درنهایت آن محصول را پنج هزار تومان بفروشیم درحالی‌که ۲۰هزار تومان تنها آب مصرف کرده است، درنهایت متضرر شده‌ایم.
بی‌آبی در حال تشدید شدن است
دراین‌بین سؤال اساسی آن است که باوجود هشدارهای متعدد در سال‌های اخیر چرا مسئولان ما بازهم به انتظار رخ دادن فاجعه ماندند و یکی دیگر در کشورمان، نوشداروی پیشگیری پس از مرگ سهراب به دست اطبا رسید؟
عیسی کلانتری در ادامه بیان داشت: این اتفاق خطرات جدی برای آمایش سرزمین، اقتصاد و تمدن کشور ایجاد می‌کند و هرگونه بی‌تفاوتی نسبت به این رویداد، ازاین‌پس خطرناک است و همه باید به وزارتخانه‌های کشاورزی و نیرو کمک کنند تا شاید بر مشکل غلبه کنیم از سوی دیگر آب‌های زیرزمینی آب مورد تهدید قرارگرفته یا ممنوعه شده است، باید مازاد آب مصرفی را به قیمت روز کشاورزان خریداری کنیم وبِ آنان برای تغییر سیستم آبیاری، وام بدهیم.
وی همچنین افزود: البته نمی‌توان بدون پرداخت پول، حقابه کشاورز را کم کرد چون درواقع کشاورز مالک این میزان حقابه است لذا به‌هرحال با اتخاذ چنین سیاستی می‌توانیم بیلان منفی دشت‌ها را به کنترل درآوریم.
مدیریت نادرست منابع آبی در ایران
این روند هشدارهای جدی به مسئولان اما در سخنان پرفسور کردوانی پدر علم کویر شناسی ایران با موضوع مدیریت نادرست منابع آبی نیز بارها به چشم می‌خورد که می‌گوید: یکی از مهم‌ترین مشکلاتمان در بهره‌گیری از آب که آب‌های سطحی به مصارف شرب و صنعتی می‌رسد و در اختیار کشاورزان قرار نمی‌گیرد و این موضوع علاوه بر کم‌آبی پیامدهای دیگری ازجمله مهاجرت گسترده از روستاها به شهرهای بزرگ‌تر را به همراه داشته است.
وی در بخشی از خاطرات خود که در روزنامه اطلاعات شماره نیز به چاپ رسیده، می‌نویسد: بر اینکه حفر بی‌رویه چاه غارت آب است و بنده در سال ۶۳ در کتابی که نوشتم نیز تأکید کردم که حفر بی‌رویه غیرمجاز چاه‌ها غارت آب است.
این کارشناس محیط‌زیست و کویر، از متهم شدن کشاورزان در موضوع کم‌آبی کشور در آن روزها بسیار انتقاد می‌کرد و معتقد بود: اگر قرار باشد وضع برای کشاورزان سخت‌تر شود به مهاجرت روستاییان می‌انجامد اما اگر با ارائه امکاناتی مانند بذر و کود سطح درآمد کشاورزان را بالا ببرند تولید نیز افزایش پیدا می‌کند. در غیر این صورت توصیه‌هایی مبنی بر اینکه کشاورزان کشت کنند نمی‌تواند مؤثر باشد.
پدر علم کویر شناسی معتقد است که پایین رفتن سطح آب و نشست زمین پیامد فاجعه‌بار حفر بی‌رویه چاه‌ها بوده است چراکه پس از نشست زمین دیگر این قابلیت را نخواهد داشت که یا باردگی و تزریق آب به حالت قبلی بازگردد.
نکته قابل تامل در شنیدن سخنان هر دو سمت ماجرا یعنی مسئولان و کارشناسان این است که در بیان علت خشکسالی عملکرد بسیار خوبی داریم و در عرصه عیب‌یابی مدیران به‌واقع توانمندی در استان سمنان وجود دارند اما برای رفع این مشکلات باید چه کرد؟
حال باید دید در شهرستانی که میانگین متوسط بلندمدت جریانات سطحی وارده به دشت آن بالغ‌بر ۲۷۷ میلیون مترمکعب در سال است و به دلیل وقوع پدیده خشکسالی طی سال‌های گذشته میانگین آن ۱۷۰ مترمکعب تنزل یافته همچنین حق آب‌ها بر آن از رودخانه حبله رود به دشت گرمسار شامل ۱۳۲ روستا و گروه‌های کشاورزی با سهم آبی این حق آبِ بر آن ۲۰.۳ مترمکعب هستند، برای احیاء کشاورزی چه می‌توان کرد و مسئولان چه اقداماتی را در دستور کار خواهند داشت.
نظر شما