به گزارش خبرنگار مهر، سومین نشست علمی از سلسله نشستهای علمی«احیای حیات طیبه» در ساختمان مرکز پژوهشهای مسجد جمکران در تاریخ سوم بهمن با سخنرانی حجت الاسلام« محمد حسین ملک زاده» استاد درس خارج حوزه علمیه قم، با موضوع «نظام سازی یا نظام یابی؟ تبیین دیدگاه و روش شهید سید محمد باقر صدر در دستیابی به نظامهای اجتماعی از منظر اسلام» برگزار شد.
در ابتدا حجت الاسلام ملک زاده، شهید صدر را از طلایهداران فقه نظام و فقه حکومی دانست و گفت: عناوین و مباحث علمی که شهید صدر مطرح کرد، پیشران حوزههای علمیه در سطح جهان اسلام بوده است و امروزه هر کسی بخواهد در عرصه جدیدی از افق اجتهاد ورود کند، نمیتواند نسبت به دیدگاههای شهید صدر بیتوجه باشد، حتی اگر این توجه به صورت نقادی باشد، به هرحال باید به آرای ایشان ورود کند. در واقع نظامسازی به شکل تئوریک اولین بار توسط شهید صدر در کتاب اقتصادنا ارائه شد. اقتصادنا را شهید صدر در جوانی نوشته که به تعبیر مقام معظم رهبری حاکی از نبوغ ایشان است. اقتصادنا در حقیقت فصل تازهای از یک کار اجتهادیِ اسلامی است. اقتصادنا تجربه کشف منحصر به فرد در فقه نظام و نظامسازی است و ایشان با نوشتن کتاب اقتصادنا، نظام اقتصادی اسلام را کشف کردند. شهید صدر در جلسات درسی که در اواخر عمرشان با موضوع تفسیر موضوعی قرآن کریم داشتند پیامبر اسلام را اول شخص مجری نظامسازی در جامعه اسلامی آن زمان دانستند. پیامبر عملا نظامسازی اسلامی را اجرا کردند و مسلمانان در آن فضا زیست نمودند، این اجرا به معنای این نیست که پیامبر به صورت یک بحث آکادمیک در میان اصحاب در آن زمان بحث فقه نظام را مطرح کنند.
در بخش اول سخنان، استاد درس خارج به توضیح فضای کلی کتاب اقتصادنا پرداخت و گفت: در جلد اول شهید صدر به بررسی و نقد مکاتب اقتصادی مارکسیستی و کاپیتالیستی میپردازد و در خلال نقد این دو مکتبِ مطرح در آن زمان، دیدگاه اقتصادی اسلام را طرح میکند و در واقع ساختار عام و چارچوب کلان مکتب اقتصادی اسلام را در جلد اول کتاب اقتصادنا میگوید. در جلد دوم شهید صدر به شکل تفصیلی به سراغ تبیین مکتب اقتصادی اسلام میرود و به شکل نظاممند مکتب اقتصادی اسلام را مطرح میکند. همچنین نظریه منطقه الفراغ را در این جلد مطرح میکند.
وی در ادامه گفت: سوالی که در آرای شهید صدر برخی مطرح میکنند این است که؛ شهید صدر وقتی «المذهب الاقتصادی» را طرح میکند منظورش از این تعبیر ناظر به مکتب اقتصادی اسلام است یا نظام اقتصادی اسلام؟ برخی میگویند اینکه نظام اقتصادی و نظام اجتماعی را به شهید صدر نسبت بدهیم تحمیل این تعابیر بر شهید صدر است و شهید صدر اساسا کاری به نظام اقتصادی نداشته بلکه تنها مکتب اقتصادی اسلام را مطرح میکرده است. پیشنهاد ما به لحاظ روشی این است که برای طرح آرای شهید صدر به سراغ آثار ایشان برویم و برای مدعای خودمان، در مورد نظر شهید صدر، از آثار ایشان دلیل بیاوریم و استنباط خودمان را تطبیق کنیم و ببینیم آیا استنباط ما منطبق بر نظر ایشان هست یا خیر؟! در این صورت بحث تحمیل نظر هم پیش نمیآید.
وی همچنین به تبیین تفاوت نظام و مکتب پرداخت و افزود: در مکتب ما به دنبال تبیین مبانی کلان گفتمانی هستیم اما در نظام خطوط کلی ناظر به عمل و اجرا گفته میشود و نظام به عمل نزدیکتر است. میتوانیم بگوییم در ادبیات شهید صدر مکتب وجه نظری تعبیر «المذهب» و نظام وجهیعملی«المذهب» است. اولین بار شهید صدر بحث نظام اجتماعی را در کتاب«فلسفتنا» در اول کتاب، بخش تمهید مطرح میکند؛ ذیل المذاهب الاجتماعیه، چهار نوع نظام را نام میبرد: النظام الدموقراطیه و النظام الاشتراکی، النظام الشیوعی، النظام الاسلامی، در واقع در این تقسیمبندی شهید صدر مذهب و نظام را به عنوان جایگزین و بدیل یکدیگر به کار میبرد که حاکی از آن است که مکتب و نظام را دو روی یک سکه میداند. ما میتوانیم مذهب را هم شامل مکتب و هم شامل نظام بدانیم. هر جایی مباحث کلان مطرح باشد، مذهب را به معنای مکتب بگیریم و هر جا ناظر به اجرا و عمل باشد مذهب را به معنای نظام بگیریم. در کتاب اقتصادنا هم دهها بار از تعبیر نظام استفاده میکند. پس اینکه برخی میگویند شهید صدر از مکتب اقتصادی اسلام سخن میگوید و نه نظام اقتصادی اسلام، باید کتاب اقتصادنا را ببینند!
ملک زاده در ادامه به توضیح مختصری از نظریه منطقه الفراغ شهید صدر پرداخت و گفت: منطقه الفراغ به معنای «منطقهی اباحه بالمعنی الاعم متأخری» است که شامل اباحه، کراهت و استحباب میشود. یعنی منطقه الفراغ منطقه خالی از «حکم الزامی» است و شهید صدر معتقد است در منطقه الفراغ حکم به ید ولی امر استکه براساس مصالح نوعیه و شرایط زمانی تصمیمگیری میکند. عدهای اخیر گفتهاند حکم منطقه الفراغ در دست شهروندان است و حال اینکه اصلا مسئله شهروند مطرح نیست و حکم منطقه الفراغ به ید حاکم شرع و ولی امر است!
ملک زاده در بخش دیگر سخنان با استناد به عبارات شهید صدر از کتاب اقتصادنا به تبیین نظام اجتماعی در دیدگاه شهید صدر پرداخت و نظام اجتماعی را از نگاه شهید صدر، سامان دهنده زندگی انسان و همچنین نظام اجتماعی را متکفل تعریف روابط بین افراد جامعه دانست؛ بر نظام اجتماعی است که زندگی را تنظیم کند، تنظیمی که ضامن پاسخگویی به نیازهای متنوع انسان است. شهید صدر معتقد است که نیازهای اساسی انسان است که منجر به شکلگیری اجتماع میشود. همچنین شهید صدر در مقدمه چاپ دوم اقتصادنا بار دیگر بحث نظام را مطرح میکند و نظام اقتصادی را به عنوان منهجی برای زندگی میداند.
حجت الاسلام ملک زاده با طرح سوال «نظام سازی یا نظام یابی؟» گفت: میتوانیم از تعبیر نظام پردازی استفاده کنیم که هم نظام سازی و هم نظام یابی را در بر میگیرد. اما شهید صدر تعبیر «اکتشاف» و«استکشاف» را در کتاب اقتصادنا برای نظام مطرح میکند که این تعبیر مؤید این است که شهید صدر معتقد به نظام یابی بوده و معتقد است که ما در فقه نظام در واقع نظام فقه را کشف میکنیم نه اینکه فقه نظام را بسازیم!
ملک زاده در مورد روش استخراج نظام اجتماعی شهید صدر گفت: روش شهید صدر در نظام پردازی حرکت از روبنا به زیربنا است. یعنی شهید صدر با بررسی احکام شرعیِ فرعی، به عنوان روبناها، به زیربنا که مکتب و نظام است میرسد و البته معتقد است مهمترین منبع محقِق اقتصاد اسلامی، قانون مدنی یا احکام شرعیه است و اساس را احکام شرعیه فرعیه میداند. شهید صدر در بخش جمعبندی روبناها معتقد است که ما میتوانیم با جمعبندی فتاوی و انظار و آرای فقیهان مختلف، قواعد عامه را استخراج کنیم و به زیربنا یعنی نظام اقتصادی اسلامی برسیم. ضمن اینکه انظار فقهی و روبناها میتواند از آراء و فتاوای فقیهان مختلف و حتی اهل سنت استفاده شود به شرطی که بتوانیم با درکنار همدیگر قرار دادن آن فتاوی، یک انسجام درونی بین آن فتاوا برقرار کنیم و همچنین بین آن فتاوا، به عنوان روبنا، و نظام اقتصادی، به عنوان زیربنا، انسجام و هماهنگی دیده شود.
وی در مورد ارتباط احکام اقتصادی با بقیه احکام شریعت اسلام در نظر شهید صدر گفت: شهید صدر معتقد است ما در تمام احکام اقتصادی اسلام انسجام داریم، ضمن اینکه نظام اقتصادی بخشی از کل نظام دین است و تمام نظامات دینی اعم از نظام سیاسی و اقتصادی و اجتماعی با یکدیگر مرتبط میباشند و از یکدیگر متأثر هستند. شهید صدر معتقد به مترابط بودن تمام احکام شرعی با یکدیگر است و میگوید: «الاقتصاد الاسلامی جزء من الکل» و در خود اقتصاد اسلامی هم نمیتوانیم احکام اقتصادی را جدا جدا از یکدیگر بررسی کنیم. احکام اقتصادی مترابط هستند مثلا حرمت ربا با جواز مالکیت خصوصی به هم مربوط است.
این نشست با پرسش و پاسخ حضار در مجلس به پایان رسید.
نظر شما