هنوز بخش ریلی ایران عقب مانده است ؛ تحلیلی از قائم مقام شرکت قطارهای مسافری رجاء

متأسفانه صنعت حمل و نقل بویژه حمل و نقل ریلی در کشور ما دچار عقب ماندگی تاریخی است که بالطبع تأثیر سوء این موضوع بر روی سایر ابعاد اقتصادی کشور بوضوح مشاهده می شود. براساس مطالعات کارشناسان، حمل و نقل ریلی از ظرفیت های بسیار بالایی برای رشد و توسعه برخوردار است. اما کم توجهی ها و بعضاً بی توجهی ها مانع رشد و شکوفایی این صنعت مهم و حیاتی شده است.

برای توجیه این عقب ماندگی هم می توان دلایل و آمار و ارقام فراوانی ارائه داد و تقصیرها را به گردن این و آن انداخت. بدون شک حمل و نقل ریلی به دلیل مزایای بسیار بالای آن در برابر تقاضاهای روزافزون مردم، چندان رشدی نداشته است. آمارها همیشه وفق مراد نیستند ، همان گونه که ممکن است امضای قراردادهای ساخت و تولید مشترک 500 واگن مسافری بین کارخانجات داخلی و شرکت های خارجی و رجاء و قرارداد تولید لکوموتیوهای غیر آمریکایی ( 120 لکوموتیو فرانسوی و 150 لکوموتیو آلمانی ) ، همچنین  رشد بیش از 12 درصدی جابجایی مسافر در سالهای اخیر،  رشد آژانس های فروش بلیت در سال 82 از 374 به 450 مرکز در سال85، ، راه اندازی فروش اینترنتی بلیت قطار و... امیدوارکننده باشد، اطلاع از کل خطوط ریلی کشور، کمبود و فرسودگی ناوگان، یک خطه بودن راه آهن و ... مأیوس کننده می باشد به طوری که در حال حاضر 40 درصد استان های کشور و 60 درص شهرهای بزرگ و مهم از داشتن راه آهن محرومند می توان نشست و ساعت های طولانی از آمار و ارقام سخن گفت و بحث کرد.

اما سؤال این است که با همین امکانات چه باید کرد؟ چه کارهایی انجام شده؟ و بسیاری پرسش های دیگر!؟ همواره از کمبودها بویژه از منظر بودجه و اعتبار گلایه کرده ایم و مسؤولان را به خاطر بی توجهی ها زیر سؤال برده ایم. این درست که کمبود بودجه و اعتبار یکی از مشکلات و موانع مهم بر سر راه توسعه حمل و نقل ریلی مطرح بوده و هست. ولی آیا ریشه ی همه این عقب ماندگی ها را تنها باید در این مسأله جستجو کرد؟

آیا نمی شود با همین میزان اعتبار و بودجه ای که در اختیار است بر کارآمدی و توان بخش ریلی کشور افزود؟ البته که این عقب ماندگی را نباید صرفا در عوامل یادشده و یا فقدان منابع مالی و عدم سرمایه گذاری های لازم جستجو کرد، بلکه بسیاری از عقب ماندگی ها را باید ناشی از ساختارهای نامناسب،   مدیریت های سنتی، نیروهای انسانی فاقد آموزش های کافی، قوانین و مقررات زائد و ... جستجو کرد. بر اساس برنامه چهارم توسعه مقرر شده تا عمر ناوگان ریلی در انتهای برنامه به حدود 15 سال کاهش یابد. برای دستیابی به چنین هدفی باید 2 هزار واگن به ناوگان حمل و نقل ریلی مسافری افزوده شود. طبعاً با توجه به موارد مزبور و تحقق این اهداف علاوه بر تأمین اعتبار و منابع مالی مورد نیاز، به یکسری مؤلفه های دیگر نیز احتیاج می باشد.

در همین راستا شرکت رجا، به عنوان متولی و مسؤول پیشبرد اهداف توسعه و رشد بخش مسافری ریلی با هدف ارتقای سطح کمی و کیفی خدمات و افزایش کارآیی و بهره وری ، حداقل نمودن خطای کاری ( ZeroDefect ) و در نهایت تولید ناب        ( Lean Production ) ، رویکرد فکری خود را برپایه ارزش مداری استوار نمود.

 ارزش در عمل سطوح متفاوتی داشته و از منظرهای مختلفی می توان به آن نگاه کرد که از آن جمله می توان به مؤلفه های اجتماعی ، اخلاقی ، مذهبی ، اقتصادی و ... اشاره نمود ، زمانی یک شرکت به تعالی می رسد که ارزش را در تمامی ابعاد مورد نظر پیاده نموده و در این چارچوب به سمت اهداف درست خود حرکت نماید لذا می توان ادعا نمود که تمامی مکانیزم های بهبود مدیریت از جمله مدیریت و مهندسی کیفیت ، مدیریت عملکرد و ... جهت رهنمون ساختن سازمانها به سمت تعالی ارزشی مطرح گردیده اند.

در همین راستا شرکت قطارهای مسافری رجاء رویکرد ارزش مداری را سرلوحه فعالیتهای خود قرار داده و سعی نموده از منظرهای مختلف به این مهم بپردازد . از منظر ارزشهای اجتماعی و اخلاقی با طرح شعار " خدمت به مسافرین علی الخصوص زائرین مرقد مطهر حضرت علی ابن موسی الرضا(ع) عبادت است " انگیزه عبادی را در بین کارکنان شرکت تقویت نموده و از طرف دیگر با ایجاد یک فضای دوستانه در بین کارکنان و مدیران خود سعی نموده ظاهرسازیها و تخلفهای انسانی را کاهش داده و یکپارچگی و همدلی را در بین کارکنان خود تقویت نماید . در بعد اقتصادی نیز گرچه هنوز مبانی مهندسی ارزش در شرکت استقرار کامل نیافته ولی مفاهیم آن سرلوحه عمل تصمیم گیران شرکت قرار داشته و دارد.

مهندسی ارزش به عنوان یکی از کارآمدترین و مهم ترین روش های اقتصادی در عرصه فعالیتهای مهندسی می باشد. این روش در چهارچوب مدیریت پروژه، ضمن اینکه به تمام اجزای طرح توجه می کند، هیچ بخشی از کار را قطعی و مسلم نمی داند. هدف مهندسی ارزش، زمان کمتر برای رسیدن به مرحله بهره برداری بدون افزودن بر هزینه ها یا کاستن از کیفیت کار است.

افزایش پیوسته هزینه های اجرایی و توسعه روز افزون فن آوری، حذف آن بخش از هزینه ها را که نقشی در ارتقای کیفیت ندارند و از لحاظ اجرایی نیز غیر ضروری می باشند، الزامی ساخته است. به کارگیری مهندسی ارزش در پروژه های اجرایی با توجه به پیچیدگی کارها به ویژه در طرح های بزرگ، می تواند به ابزار بی چون و چرای مدیریت در کنترل هزینه ها تبدیل شود. هدف این روش، از میان برداشتن یا اصلاح هر چیزی است که موجب تحمیل هزینه های غیر ضروری می شود، بدون آنکه آسیبی به کارکردهای اصلی و اساسی طرح وارد آید. مهندسی ارزش، با بازنگری و تحلیل اجزای کار، قادر خواهد بود اجرای کامل طرح را با مناسبترین هزینه و زمان تحقق بخشد. هزینه طرح در این مقوله نه فقط هزینه های طراحی و اجرا، بلکه هزینه های مالکیت شامل بهره برداری، تعمیر و نگهداری و هزینه های مصرف در سراسر دوره عمر مفید طرح را نیز شامل می شود.

روش های مهندسی ارزش می تواند موجب اصلاح و ارتقای کیفیت فرآیندها و انجام طراحی های جدید در هر مرحله از یک پروژه شود. نوآوری و جنبه های کاربردی مهندسی ارزش، این روش را از روشهای سنتی و متعارف کاهش هزینه ها، متمایز می کند. روش های سنتی کاهش هزینه ها، عموماً از تجربیات گذشته، نگرش ها و عاداتی که جنبه تکرار به خود گرفته است، تبعیت می کند و اثری از خلاقیت در آنها دیده نمی شود. مهندسی ارزش برعکس، گردآوری اطلاعات، شناسایی عرصه های مشکل دار، پیشنهاد و تدوین روشها و طرح های ابتکاری، پرورش اندیشه های نو و تلفیق همه جانبه دیدگاههایی را که قرار است توصیه شود، مطرح می سازد.

در همین راستا و با تغییر رویکرد شرکت ، پیشرفت ها و موفقیت های زیادی در عرصه های مختلف خدماتی بدست آمده است. به عنوان مثال در بخش جا به جایی مسافر که مهم ترین شاخص عملکردی بخش مسافری حمل و نقل ریلی    می باشد. برمبنای آمار موجود در مجموع 27 سال اخیر250 میلیون مسافر و 155میلیارد نفر - کیلومتر جابه‌جایی صورت گرفته است. و رشد آن نیز از زمان تأسیس شرکت تا کنون سیر صعودی داشته است ، بطوری که رشد مسافر پس از انقلاب تا سال 75 برابر46 درصد و از سال 76 تا 84 برابر105 درصد و رشد نفرکیلومتر جابه‌جا شده پس از انقلاب تا سال 75 برابر119 درصد و از سال76 تا 84  برابر 101 درصد بوده است. در سال 85 نیز قرار است جابه‌جایی مسافر به رکورد 22 میلیون نفر برسد.

در بحث کاهش خطای کاری اساس فکری شرکت این بوده که حداقل خطا و و زمان تأخیر را داشته باشد بطوری که هم اکنون تأخیر قطارها در مبدأ 35 ثانیه می باشد. در بحث فروش بلیت هم می توان به راه اندازی شبکه رایانه‌ای فروش بلیت و همزمان افزایش تعداد نمایندگی‌های فروش در شهرهای مختلف از جمله راهکارهای ضروری برای بهبود عرضه بلیت و امکان تهیه آسان آن برای کلیه اقشار جامعه اشاره کرد که یکی از مهمترین دستآوردهای شرکت رجاء در افزایش رضایت‌مندی مسافران بوده است.

این سیستم درپاییز سال76 راه اندازی شد و به سرعت توسعه یافت بطوری که هم اکنون بیش از 450 مرکز فروش بلیت در سراسر کشور ، از طریق سیستمOn Line  اقدام به فروش بلیت می‌کنند. در اوایل رجاء 9 میلیون و 600 هزار بلیت می فروخت. اما حالا این رقم به حدود 20 میلیون بلیت افزایش یافته که رشد خوبی است. از دیگر اقدامات مهم در این زمینه راه‌اندازی سیستم خرید اینترنتی بلیت در تابستان 83 می باشد. این سیستم که به دست متخصصان داخلی راه‌اندازی شد ، به‌عنوان اولین گام تجارت الکترونیک در ایران محسوب می‌شود.

در حال حاضر بلیت قطارهای بین‌شهری از طریق این سیستم عرضه می‌شود. پیش بینی شده 20 درصد فروش بلیت قطارهای بین شهری از طریق اینترنت باشد. از زمان راه اندازی فروش اینترنتی تاکنون نیم میلیون بلیت از طریق اینترنت فروش رفته است و در نظر است این رقم به 5/1 میلیون افزایش یابد.

و اما در حوزه تولید ناب یا کاهش ضایعات خدمات ارائه شده به مشتریان  نیز برای رسیدن به رشد مورد نظر سه موضوع و زیر شاخه مدنظر این شرکت قرار گرفته است که براساس آن عمر ناوگان از 30 سال به 25 سال کاهش یافته ( هدف کاهش عمر ناوگان به 15 سال در انتهای برنامه چهارم توسعه می باشد )،  حداکثر سرعت ناوگان از 120 کیلومتر به 160 کیلومتر در ساعت افزایش یافته و در حوزه نوسازی ناوگان نیز با اجرای سیاست‌ خرید واگن از داخل و خارج کشور، خرید اتوبوس ریلی و ترن‌ست ، بازسازی و تبدیل واگن‌ها و خروج واگنهای فرسوده در سال‌های اخیر گام های بلندتری برای رسیدن به اهداف تعین شده برداشته شده است.

از طرف دیگر با هدف افزایش کیفیت در عین ثابت نگاه داشتن و یا کاهش هزینه ها ، رویکرد خصوصی سازی سرلوحه کار شرکت قرار گرفته است . این رویکرد بعنوان یکی از کارآمدترین روشهای توسعه اقتصادی از چندی پیش مطرح بوده و با اهداف گسترش سرمایه گذاری، کاهش تصدی گری دولت، افزایش رقابت ، بهبود کیفیت خدمات و کاهش هزینه درچند سال اخیر از سوی دولت و مسؤولان مربوطه دنبال گردیده است. تلاش شرکت قطارهای مسافری رجاء در این خصوص از ابتدای تاسیس آن شکل گرفته و تاکنون حجم عمده ای از فعالیت های مربوطه ( حدود 35 درصد) را تحت پوشش قرار داده است که از این خدمات شرکت توانسته بهبود مناسبی را به همراه داشته باشد. هم اکنون بخش خصوصی با سرمایه گذاری 120 میلیارد تومانی مالک 430 واگن مسافری است.

تلاش شرکت در راستای ایجاد فضایی مناسب جهت افزایش مشارکت وانگیزه سرمایه گذاری توسط بخش خصوصی درکنار عواملی چون فرسوده بودن ناوگان از یک طرف ولزوم همگام بودن با برنامه توسعه دولت از طرف دیگر باعث گردیده تا امکان کاهش هزینه های کل بصورت کوتاه مدت امکان پذیرنباشد. از این رو افزایش کیفیت و ایجاد اشتغال در جامعه بعنوان اولویتهای اصلی رویکرد خصوصی سازی از سوی شرکت دنبال شده است.

برای تشویق و حمایت از سرمایه گذاران بخش های غیردولتی در پروژه های بخش حمل و نقل ریلی مسافری ، مکانیزم های حمایتی متعددی تعریف شده است که اعطای تسهیلات حمایتی از محل وجوه اداره شده معادل 65 درصد حجم سرمایه گذاری توافق شده، استفاده از سهمیه ارز خودگردان وزارت راه و ترابری ، استفاده از تسهیلات اعطایی صندوق تعاون برای تعاونی های ناوگان ریلی معادل 65 درصد حجم سرمایه گذاری توافق شده، تعهد پرداخت وزارت امور اقتصاد و دارایی از محل منابع داخلی راه آهن جمهوری اسلامی ایران به سرمایه گذاران و ... از جمله آنهاست.

شرکت قطارهای مسافری رجاء با واگذاری بخش های مختلفی از فعالیت ها به بخش خصوصی گام های مهمی در زمینه اشتغال زایی و کار آفرینی برداشته است.

در بخش مربوط به نیروی انسانی نیز با انگیزه کاهش تعداد نیروهای رسمی و دارای تحصیلات پایین و افزایش نیروهای دارای تحصیلات بالا، تلاش های فراوانی جهت ساخت بستری مناسب در راستای انجام این کار در شرکت رجاء صورت گرفته است که حاصل آن، تغییرات قابل توجهی است که در ترکیب نیروی انسانی شرکت بوجود آمده است. علاوه بر جذب نیروهای جدید ، فراهم آوردن شرایط لازم برای ارتقای کیفی کلیه کارکنان در زمینه های انگیزشی، آموزشی و طراحی روش های مناسب جهت ارزشیابی کارکنان در راستای شایسته سالاری از مهم ترین فعالیت های شرکت در زمینه نیروی انسانی به حساب می آید.

با توجه به موارد فوق باید گفت، تحولات صورت گرفته در سال های اخیر و ارتقای سطح کمی و کیفی خدمات در شرکت رجاء و مقایسه ی عملکرد این شرکت نسبت به سال های گذشته با عنایت به سطح منابع محدود ومشکلات و موانع متعدد، محصول همین رویکرد ارزشی بوده و استقرار کامل مبانی مدیریت و مهنسی ارزش می تواند علاوه بر بهبود کیفیت خدمات در شرکت ، هزینه های مازاد را کاهش داده و از منابع موجود حداکثر استفاده را به‌عمل آورد .