دلایل استفاده دانشجویان و دانش‌آموزان از دارو برای شب امتحان

سامان توکلی در گفت‌وگو با خبرنگار مهر درباره‌ی عوارض استفاده از برخی از قرص‌ها مانند ریتالین به‌منظور افزایش تمرکز در ایام امتحانات اظهار کرد: داروهایی که برخی از دانش‌آموزان و دانش‌جویان برای افزایش تمرکز در شب امتحان استفاده می‌کنند، از گروه داروهای محرک هستند. ریتالین و داروهایی از این خانواده تمرکز را افزایش داده و خواب را به‌طور موقت کم‌تر می‌کنند و به دلیل این اثرات‌شان ممکن است توسط برخی مورد سوءمصرف قرار گیرند.

وی ادامه داد: اینکه تنوع و تعداد قرص‌هایی که برای این منظور استفاده می‌شود افزایش یافته، طبیعی است زیرا داروها و فرآورده‌های جدیدی از خانواده‌ی ریتالین وجود دارد که شناسایی و مورد استفاده قرار می‌گیرند. این درحالی است که این قرص‌ها به افرادی اختصاص دارد که تشخیص بیماری‌های خاصی برای آن‌ها گذاشته شده که شناخته‌شده‌ترین آن‌ها اختلال بیش‌فعالی و نقص توجه است. این اختلال اگر به طور مناسب درمان نشود ممکن است عوارض درازمدت رفتاری و عمل‌کردی ایجاد کند.

این روان‌پزشک در پاسخ به اینکه چرا با وجود عوارض متعدد از این داروها استفاده می‌شود، تصریح کرد: درست است که استفاده از هر دارویی عوارضی دارد اما نکته‌ای که باید به آن توجه داشت این است که برای مقابله با سوءمصرف این داروها نباید درباره‌ی عوارض استفاده از آن‌ها بزرگ‌نمایی کرد. گاهی شاهد هستیم که تبلیغات و اطلاع‌رسانی نادرستی در این خصوص انجام می‌شود که ضمن آنکه دقیق و علمی نیست، معلوم نیست که در کاهش سوءمصرف تأثیری داشته باشد و از سوی دیگر ممکن است باعث نگرانی در کسانی شود کسانی که واقعاً نیاز به مصرف این داروها دارند. بنابراین، ترجیح می‌دهم ابتدا درباره‌ی همین سوال اشاره کنم که این نوع تأکید بر «متعدد بودن عوارض» به معنایی که گفتم ممکن است درست نباشد و به شکل دیگری برای گروهی از جامعه که نیاز به مصرف این داروها دارند اضطراب و ترسی غیرواقعی ایجاد کند.

توکلی گفت: با توجه به اینکه این نوع اظهارنظرها، حتی گاهی از طرف مسئولان هم دیده می‌شود، از این فرصت استفاده و اعلام می‌کنم که این نوع اعلام‌نظر، گرچه احتمالاً با نیت خیر و برای جلوگیری از سوءمصرف این داروها انجام می‌شود، اما درست و دقیق نیست. ریتالین از قدیمی‌ترین داروهایی است که برای اختلالاتی خاص استفاده می‌شود و مطالعات فراوانی درباره‌ی اثربخشی درمانی و عوارض آن انجام شده است و برای مصارف خاص، تحت نظر پزشک، به تأیید مراجع علمی رسیده است.

وی ادامه داد: البته باید تأکید کرد که مثل هر داروی خاصی که صرفاً برای مصرف در اختلال و بیماری‌های خاصی مورد مصرف دارد، این دارو هم باید توسط پزشک متبحر و برای همان موارد تجویز شود. در این صورت، می‌توان گفت که بر اساس شواهد علمی موجود، سود حاصل از درمان بیماری اصلی بیش‌تر از زیان ناشی از عوارض آن است. می‌دانیم که احتمالاً دلیل قسمتی از این بزرگ‌نمایی در عوارض این داروها و ترساندن مردم، تلاش برای مدیریت استفاده از دارو در بازار است که همان طور که گفتم اولاً معلوم نیست این روش چندان کمکی کند، و ثانیاً ممکن است باعث ایجاد اضطراب غیرواقعی و ترس از درمان در افراد و خانواده‌های شود که واقعاً به این درمان‌ها نیاز دارند.

این روانپزشک اعلام کرد: بیماران هنوز با مشکلات زیادی برای تهیه‌ی دارو مواجه هستند. در موارد زیادی دیده می‌شود که نتیجه‌ی بزرگ‌نمایی عوارض این بوده که افرادی که نیازمند به این دارو هستند به دلیل اطلاعات نادرست از عوارض داروها دوره‌ی درمان خود را تکمیل نمی‌کنند؛ و عدم درمان این اختلالات موجب مشکلات متعددی از جمله مشکلات پیش‌رفت تحصیلی، روابط بین‌فردی مثلاً با هم‌سالان، و در سنین بزرگ‌تر زمینه‌ساز اختلالات جدی‌تری برای آن‌ها خواهد شد که مدت‌های زیادی گریبان‌گیر این افراد خواهد بود.

این روان‌پزشک هم‌چنین تصریح کرد: بخشی از اینکه چرا دانش‌آموزان و دانش‌جویان برای شب‌های امتحان از این داروها استفاده می‌کنند را باید در نظام آموزشی کشور و نیز خانواده‌ها سراغ گرفت که مبتنی بر نوعی رقابت ناسالم است. استفاده از این داروها برای امتحانات شبیه دوپینگ ورزش‌کاران برای مسابقات است. باید دید خانواده‌ها و نظام آموزشی و به طور کلی جامعه‌ای ما چه‌گونه عمل می‌کند که دانش‌آموزان و دانش‌جویان به دوپینگ آموزشی پناه می‌برند تا حتی اگر شده به طور موقت برای پیروزی در عرصه‌های رقابت‌آمیز توانایی‌های خود را به بیش از آن چیزی که وجود دارد، برسانند. البته نباید از این نکته غافل ماند که تعدادی از دانش‌آموزان و دانش‌جویانی که از این داروها استفاده می‌کنند ممکن است کسانی باشند که از همین اختلال بیش‌فعالی و نقص توجه رنج می‌برند ولی هیچ وقت مراجعه‌ی پزشکی نداشته‌اند و بیماری‌شان تشخیص داده نشده و درمان نشده است.

به گفته توکلی بهترین توصیه به این افراد این است که به متخصصان مراجعه کنند تا درباره‌ی وجود اختلال و نیاز به درمان، که می‌تواند درمان‌های غیردارویی یا دارویی باشد، مورد بررسی قرار گیرند.

وی هم‌چنین تأکید کرد: داروی ریتالین و سایر داروهای محرک از جمله داروهایی هستند که باید پزشک متخصص آن‌ها را تجویز کند و طبق ضوابط موجود باید توزیع آن‌ها با کنترل انجام شود، و اینکه چه‌گونه یک دانش‌جو یا یک دانش‌آموز به این داروها دست‌رسی پیدا می‌کند نیز مسأله‌ی مهمی است. در حال حاضر، به دلیل کم‌بود دارو بسیاری از بیماران مبتلا به اختلال بیش فعالی و نقص توجه برای تهیه‌ی داروی خود با مشکل مواجه هستند اما از طرفی برخی افراد آن را نسبتاً به راحتی و البته با قیمت بالا تهیه و مورد سوءمصرف قرار می‌دهند. این موضوع نشان می‌دهد که به جای ارایه‌ی اطلاعات بزرگ‌نمایی‌شده در زمینه‌ی عوارض این داروها لازم است بر توزیع آن نظارت بهتری شود که هم امکان سوءمصرف کم‌تر شود و هم بیماران نیازمند به آن دسترسی داشته باشند.

وی در پاسخ به سؤالی برای اعلام نام داروهای مشابه که دانش‌جویان و دانش‌آموزان برای افزایش تمرکز استفاده می‌کنند گفت: اعلام نام داروهای دیگر چندان کمکی به صحبت ما نمی‌کند و ممکن است موجب شود افراد سراغ این داروها نیز بروند اما به طور کلی می‌توانم بگویم عمده‌ی داروهایی که برای این ایام استفاده می‌شود از خانواده‌ی داروهای است که برای درمان اختلال بیش‌فعالی و نقص توجه کاربرد دارند.