ماسک‌های آیینی و کارکردهای آن در فرهنگ آفریقایی

به گزارش خبرنگار مهر، رایزن فرهنگی در غنا در این‌باره تشریح می‌کند، در حالی که مفاهیم خاص مربوط به ماسک‌ها در فرهنگ‌های مختلف بسیار متفاوت است، اما برخی از خصیصه‌ها و ویژگی‌های فرهنگی مشترک در فرهنگ‌های آفریقایی متداول است. به عنوان مثال، ماسک‌ها معمولاً در فرهنگ آفریقایی مفاهیمی مذهبی و معنوی دارند و از آنها در رقص‌های آئینی و رویدادهای اجتماعی و مذهبی استفاده شده و جایگاه ویژه‌ای نیز به هنرمندانی که در تولید و استفاده از آنها نقش ایفا می‌کنند، اختصاص داده می‌شود. در بیشتر موارد، هنر ساخت چنین ماسک‌هایی به همراه دانش و معانی نمادین آنها از پدر به فرزندان منتقل می‌شود.

ماسک‌ها یکی از عناصر هنری و فرهنگی آفریقا است که به طور کلی بر هنر غرب و اروپا تأثیر نمایانی داشته، به طوری که در قرن بیستم آثار هنری مانند کوبیسم، فاویسم و اکسپرسیونیسم غالباً از میراث گسترده و متنوع ماسک‌های آفریقایی الهام گرفته‌اند. این اثر را همچنان می‌توان در رژه‌ها و کارنوال های آمریکای جنوبی و مرکزی که عمدتاً از ماسک استفاده می‌کنند، یافت.

معنا و مفاهیم آئینی و اجتماعی ماسک‌ها

در بیشتر فرهنگ‌های سنتی آفریقا، فردی که ماسک آئینی می‌پوشد از نظر مفهومی هویت انسانی خود را از دست می‌دهد و به روحی باز می‌گردد که توسط خود ماسک به وجود آمده است. این تغییر و تحول حاصله از پوشیدن ماسک معمولاً مبتنی بر اعمال و انواع خاصی از موسیقی، رقص یا لباس‌های آئینی بوده تا به پنهان کردن هویت انسانی فرد استفاده کننده از ماسک کمک کند. در این حالت فرد با پوشیدن ماسک به نوعی واسطه تبدیل می‌شود تا امکان گفتگوی بین جامعه خود و ارواح را فراهم آورد (معمولاً ارتباط با ارواح مردگان یا ارتباط با طبیعت). رقص نقاب بخش قابل توجه‌ای از مراسم‌های سنتی آفریقا از جمله عروسی‌ها، تشییع جنازه، بویژه در شروع مراسم و غیر از آن را در بر می‌گیرد. برخی از پیچیده‌ترین مراسم‌های آئینی که توسط محققان مورد مطالعه قرار گرفته است، مربوط به فرهنگ آئینی نیجریه است؛ که در بین مردمان یوروبا و ادو دیده می‌شود و شباهت‌هایی با مفهوم تئاتر غربی دارد.

از آنجایی که هر ماسک دارای مفاهیم معنوی خاصی است، لذا بیشتر مراسم سنتی آفریقایی از چندین ماسک سنتی نیز برخوردار است. به عنوان مثال آئین سنتی قوم «دوگون» مالی، شامل سه آئین اصلی است («آوا» یا آئین مردگان، بینی یا آئین ارتباط با ارواح و «لبی» یا آئین طبیعت). هر یک از این آئین‌ها، ارواح معنوی خود را دارند که به طور کلی برابر با ۷۸ نوع مختلف از ماسک‌های آئینی است.

غالباً اتفاق می‌افتد که کیفیت هنری و پیچیدگی تصویر یک ماسک نشان دهنده اهمیت نسبی روح به تصویر کشیده شده در نظام اعتقادی یک قبیله و یا قشر خاص است؛ به عنوان مثال، ماسک‌های ساده‌تری مانند «کپلی کپلی» مردمان بااوولی ساحل عاج را می‌توان نام برد که شامل دایره‌ای با چشمان حیوان، دهان و شاخ، وابسته به ارواح پست تر هستند.

یکی دیگر از ویژگی‌های مفاهیم معنوی این ماسک‌ها این است که فقط افراد منتخب حق پوشیدن آن را دارند. به عنوان مثال: فقط سیاهان مجاز به پوشیدن این ماسک‌ها هستند. در بسیاری از موارد، فقط مردان، بویژه بزرگان یا افراد دارای موقعیت اجتماعی بالا، می‌توانند این ماسک‌ها را بپوشند، برخی نیز صرفاً متعلق به رئسای قبایل و پادشاهان هستند. مهمترین ماسک‌ها اغلب مواردی هستند که آمیخته با ارواح پادشاهان فوت شده و شخصیت‌های ممتاز جامعه باشند، مثلاً پادشاهان سلسله "کوبا " از ماسک خاصی استفاده می‌کنند که نماینده اولین جد سلسله حاکم است. برخی از فرهنگ‌ها نیز ماسک‌های خاصی دارند که به رده‌هایی چون رزمندگان یا پزشکان جادوگر اختصاص دارد.

ماسک آفریقایی معمولاً از صورت انسان و یا پوزه حیوان شکل می‌گیرد که البته این کار به صورت انتزاعی انجام می‌شود. فقدان واقع گرایی در ماسک‌های آفریقایی (و به طور کلی هنر آفریقایی) با این واقعیت صدق می‌کند که اکثر فرهنگ‌های آفریقایی، به وضوح جوهر یک موضوع را از نگاه به آن متمایز می‌کند و موضوع اصلی نیز نمایش هنر است. نمونه افراطی از اینگونه ماسک‌ها را می‌توان در ماسک «این وان تینتی» مردمان «باوا» (بورکینافاسو) دید که نمایانگر پرواز ارواح جنگل است.

از آنجایی که این ارواح، نامرئی به نظر می‌رسند، ماسک مربوطه از شکل‌های کاملاً هندسی و انتزاعی تشکیل می‌شوند. عناصر زیبایی شناسی در ظاهر ماسک با اشکال سنتی کد گذاری شده است و ممکن است یک جامعه خاصی را مشخص یا معنای خاصی را منتقل کند. به عنوان مثال، در هر دو قبیله «باوا» و «بونا» در بورکینافاسو، از ماسک‌های «شاهین» استفاده می‌شود، فلذا هویت استفاده کننده ماسک که می‌تواند از اعضای قبیله «باوا» یا «بونا» باشد، با شکل خاصی از منقار متمایز می‌شوند. در هر دو مورد بال‌های شاهین با الگوهای هندسی تزئین شده اند که دارای معانی اخلاقی است. صفات نمایانگر ارزش‌های اخلاقی در بسیاری از فرهنگ‌ها یافت می‌شوند. خطوط اره‌ای شکل مسیری سخت را نشان می‌دهد که نیاکان دنبال کرده اند، در حالی که الگوهای شطرنجی نشان دهنده اثر متقابل ضدین است (زن و مرد، شب و روز، سفید و سیاه و....). مثال دیگر، در مورد ماسک‌های مردمان «سنفو» از ساحل عاج است که چشمان آن نیمه بسته هستند که سمبل یک نگرش صلح جویانه، خود کنترلی و شکیبایی است. در سیرالئون و جاهای دیگر چشم و دهان کوچک نشانه فروتنی و وجود یک پیشانی گسترده و برجسته نشان دهنده خرد است. در گابون بزرگ بودن چانه و دهان سمبل اقتدار و قدرت است. در «گریبو» ساحل عاج حکاکی ماسک با چشم‌های گرد، برای نشان دادن هوشیاری و عصبانیت، بینی مستقیم نشان دهنده عدم تمایل به عقب نشینی و انزوا، استفاده می‌شوند.

حیوانات موضوعات عادی در ماسک‌های آفریقایی هستند. ماسک حیوانات در واقع ممکن است روح حیوانات را نمایان سازد، به گونه‌ای که ماسک پوشان به وسیله‌ای برای صحبت با حیوانات تبدیل شوند (به عنوان مثال زمانی که بخواهند حیوانات وحشی را از روستا دور کنند). با این وجود، در بسیاری موارد، یک حیوان می‌تواند، نمادی از فضائل خاص باشد.

موضوعات حیوانی معمولاً شامل گاومیش (نشانه قدرت در فرهنگ «بااوولی»)، تمساح، شاهین، کفتار، «وورتوگ» و بز کوهی هستند. بزهای کوهی به عنوان نماد کشاورزی در بسیاری از فرهنگ‌های منطقه مالی (به عنوان مثال در فرهنگ «دوگون» و «بامبارا») نقش اساسی دارند.

ماسک‌های بزکوهی «دوگون» بسیار انتزاعی هستند و دارای شکل مستطیلی و شاخ‌های فراوان (نمادی از فراوانی برداشت) هستند.

ماسک‌های بزکوهی بامبارا به نام «چیوارا» شاخ‌های بلند دارند که نشان دهنده رشد و رونق «ارزن»، پاها (سمبل ریشه‌ها)، گوش‌های بلند (سمبل آوازهایی هست که توسط زنان شاغل در زمان برداشت خوانده می‌شود) و خطوط اره ای شکل نشان دهنده مسیری است که بوسیله خورشید بین دو نقطه دنبال می‌شود.

مواد و ساختار تشکیل دهنده ماسک

ماسک‌های مسی و چوبی آفریقای مرکزی

متداول‌ترین مواد اولیه جهت ساخت ماسک، چوب است، اگر چه طیف گسترده‌ای از عناصر دیگری نیز قابل استفاده هستند، از جمله می‌توان از سنگ سبک مانند «استاتیت»، فلزاتی مانند، مس یا برنز، انواع مختلف پارچه، سفال و … استفاده کرد. برخی از ماسک‌ها نیز به صورت نقاشی بر روی صورت است که عموماً از رنگ‌های طبیعی مانند خاک سرخ استفاده می‌شود.

همچنین برای تزئین ماسک‌ها از طیف گسترده‌ای از وسایل تزئینی مانند موی حیوانات، شاخ یا دندان‌ها، صدف‌های دریایی، دانه‌های گیاهی، پوست تخم مرغ و پر پرندگان استفاده می‌شود. مثلاً از موی حیوانات اغلب برای مو یا ریش استفاده می‌کنند.

ساختار کلی یک ماسک بسته به روشی که برای پوشیدن در نظر گرفته شده، متفاوت است. رایج‌ترین نوع آن پوشیدن بر روی سطح صورت است، برخی دیگر مانند کلاه‌ها بر روی سر استفاده می‌شوند که نمونه‌هایی از آنها را می‌توان در مردمان «اکوی» کشور نیجریه و «باوا» بورکینافاسو، همچنین ماسک‌های مشهور «چیوارا» در مردمان «بامبارا» مشاهده کرد. برخی دیگر مانند کلاه‌هایی هستند که سر و صورت را می‌پوشاند، این نوع را می‌توان در جامعه «سانده» در لیبریا و مردمان «منده» سیرالئون که با چوب‌های توخالی ساخته می‌شوند، دید. گروهی از فرهنگ‌های آفریقایی دارای زیورآلات شبیه به ماسک هستند که به جای سر و صورت روی سینه را می‌پوشاند. این نوع از ماسک‌ها توسط مردم «ماکونده» در کشورهای آفریقای شرقی مانند تانزانیا و کنیا بویژه در مراسم‌های سنتی مانند «ایندومو» استفاده می‌شوند.

اصالت فرهنگی و صنعت تجاری ماسک

از آنجایی که ماسک‌های آفریقایی تا حد زیادی مورد توجه توریست‌های اروپایی قرار گرفته است، در بسیار از بازارها و مغازه‌های گردشگری آفریقا به طور گسترده خرید و فروش می‌شوند. در نتیجه هنر سنتی ماسک سازی که امری ممتاز شناخته می‌شد، به تدریج متوقف شده است و جای خود را به تولید انبوه ماسک داده است. با اینکه ماسک‌های تجاری کم و بیش بازتولید همان ماسک‌های سنتی هستند، اما با گذشت زمان این ارتباط تضعیف می‌شود، زیرا منطق سوداگری تولید انبوه این کالا باعث می‌شود که منشأ جغرافیایی و فرهنگ واقعی ماسک‌های موجود در مکان‌هایی مانند فروشگاه‌ها و بازارهای توریستی نادیده گرفته شوند، به عنوان مثال، بازار «اوکاهانجا» در نامیبیا بیشتر ماسک‌هایی را که به معرض فروش گذاشته‌اند، در زیمبابوه تولید می‌شوند، زیرا ارزان‌تر و راحت تر از ماسک‌های محلی هستند، و به نوبه خود، ماسک سازان زیمبابوه‌ای ماسک‌های مختلفی را تقریباً از همه جای آفریقا را تولید می‌کنند که متعلق به میراث فرهنگ محلی خود نیستند.

عناصر حیوانی ماسک

تنوع متداول در موضوع ماسک حیوانات، ترکیب چندین صفت حیوان مجزا در یک ماسک منفرد است، که گاهی با صفات انسانی نیز همراه است. در هم آمیختن صفات متمایز حیوانات گاهی اوقات ابزاری برای نشان دادن فضیلت غیر معمول، استثنایی و والا در جامعه است. به عنوان مثال، جوامع «پورو» از مردمان «سنوفو» کشور ساحل عاج دارای ماسک‌هایی هستند که با ادغام سه نماد مختلف «خطر» از قدرت استثنایی جامعه تجلیل می‌کنند که شامل شاخ‌های بز کوهی، دندان‌های تمساح و دندان نیش «وورتوگ» است. مثال مشهور دیگر، ماسک‌های «کی فوبیی» از مردمان «سونگی» حوزه کنگو است که ترکیبی از شکل راه راه پوست گورخر، دندان تمساح، چشم سوسمار کوچک و دهان «ارادوارک» تاج خروس، پر جغد و موارد دیگر است.

جلوه زنانه در ماسک‌ها

یکی دیگر از موضوعات رایج در ماسک‌های آفریقایی، وجود چهره یک زن است که معمولاً مبتنی بر آرمان‌های فرهنگی خاص بر اساس زیبایی زنانه است. مثلاً ماسک‌های زنانه «پونو» از مردمان گابن، موژه هایی بلند و خمیده، چشم‌های بادام شکل، چانه‌ای نازک و تزئینات سنتی روی گونه‌های خود دارند، زیرا همه این موارد از ویژگی‌های خوب اجتماعی به حساب می آیند.

ماسک‌های زنانه مردمان «باگا» دارای زیبایی‌های زنانه است و در بسیاری از موارد، پوشیدن آن برای مردان نیز تأکید شده است.

یکی از بازنمایی‌های مشهور زیبایی‌های زنانه، در ماسک‌های «ایدیا» از بنین است. اعتقاد بر این است که این ماسک توسط یکی از پادشاهان بنین به یاد و به خاطر احترام به مادرش پس از مرگ، در مراسم‌های خاصی مورد استفاده قرار می‌گرفت.

ماسک‌های مردگان (اجداد)

از آنجایی که عزت و تکریم اجداد و مردگان در اکثر فرهنگ‌های آفریقایی یکی از عناصر مهم این فرهنگ‌ها محسوب می‌شود، جای تعجب ندارد که مردگان نیز موضوع مشترک برای ماسک‌های آفریقایی باشند. ماسک‌هایی که به نیاکان مرده مراجعه می‌کنند، بیشتر از جمجمه انسان شکل می‌گیرند.

نمونه مشهور آن «موانا پوو» (به معنای «زن جوان») در میان مردمان «چوکووه» آنگولا است که با ترکیب عناصری که به زیبایی زنانه (همچون چهره بیضی متناسب، بینی و چانه کوچک) و المان‌های مرگ (همچون چشم فرورفته، پوست ترک خورده و اشک) اشاره دارد، این نماد یک اجداد زن است که در جوانی درگذشته و در مناسکی مانند مراسم ختنه و مراسم مربوط به تجدید حیات، محترم شمرده می‌شود.

از آنجایی که عزت مردگان بیشتر با باروری و تولید مثل مرتبط است، بسیاری از ماسک‌های اجداد مرده نیز دارای علائم جنسی هستند. به عنوان مثال، ماسک «اندیامبا» از مردمان «یاکا» (آنگولا و کنگو)، که در آن، ضمن استفاده از جمجمه انسان برای تشکیل بینی از شبیه سازی اندام جنسی مردان که نماد زایش و باروری در انسان است، نیز استفاده می‌شود.

یک گروه خاص از ماسک‌های اجداد مربوط به افراد مطرح تاریخی و افسانه‌ای هستند. به عنوان نمونه، ماسک «موواش آمبوایی» متعلق به مردمان «کوبا» در کنگو نماینده بنیانگذار افسانه‌ای پادشاهی «کوبا» در آفریقای مرکزی است، در حالی که ماسک «امگادی امواش» نماد همسرش «میول» است.