به گزارش خبرنگار مهر، می‌دانیم که در شریعت مقدّس اسلام بسیاری از وظایف و عبادات فردی و اجتماعی مسلمانان بر اساس ماه‌های قمری، و تشخیص آغاز و انجام ماه‌های قمری هم مبتنی بر رؤیت هلال است؛ بر همین اساس تشخیص درست و مطابق ضوابط شرعی اوّل ماه‌های قمری بسیار مهم است تا روزه دار بداند در آخر ماه رمضان و اول شوال چه وظیفه‌ای دارد؟
حضرت آیت الله خامنه‌ای:
سوال ۱۴ - آیا اول ماه مبارک رمضان و آخر آن با رؤیت هلال ثابت می‌شود یا با تقویم، هرچند ماه شعبان سی روز نباشد؟
ج) اول یا آخر ماه رمضان با رؤیت شخص مکلف یا با شهادت دو فرد عادل یا با شهرتی که مفید علم است یا با گذشت سی روز و یا به وسیله حکم حاکم ثابت می‌شود.
سوال ۱۵ - در محل سکونت من بدون رؤیت هلال ماه و به صرف گذشتن ۳۰ روز از شعبان جمعه را اول ماه رمضان اعلام نمودند، در حالی که اول شعبان هم به تحقیق معلوم نبود، لذا استدعا دارد تکلیف حقیر و سایر دوستان در استفاده از شب‌های پر فیض قدر و قرائت دعای روزانه و اعمال مخصوص برخی شب‌ها و روزها را معین فرمائید.
ج) بعد از گذشتن سی روز از ماه شعبان حکم به اول ماه رمضان می‌شود هرچند هلال ماه رمضان را ندیده باشند، لیکن به شرط آنکه اول ماه شعبان به طریق شرعی ثابت شده باشد وگرنه گذشت سی روز اعتبار ندارد. لیالی متبرکه قدر وجود واحد مستمر است و در درک فضیلت شب قدر و درک فضیلت ادعیه‌ی خاصه زمان‌های خاصی از ماه مبارک رمضان، اگر خصوصیت زمان برای مکلف محرز نباشد، می‌تواند با احتیاط و تکرار عمل، آن فضیلت را درک کند.
سوال ۱۶- اگر پیش از ظهر اعلام کردند که امروز اول ماه رمضان است؛ تکلیف روزه آن روز چه می‌شود؟
ج) اگر مبطلات روزه را مرتکب نشده، بنا بر احتیاط واجب باید نیت روزه کند و روزه بگیرد و بعد نیز آن روز را قضا کند و اگر یکی از آنها را مرتکب شده، روزه او باطل است؛ ولی (به احترام ماه رمضان باید تا اذان مغرب از کاری که روزه را باطل می‌کند، خودداری نموده و بعد از ماه رمضان آن روز را قضا کند.
سوال ۱۷- اگر تعیین اول ماه رمضان و عید سعید فطر به علت عدم امکان رؤیت هلال اول ماه به سبب وجود ابر در آسمان با اسباب دیگر، ممکن نباشد و سی روز ماه شعبان یا ماه رمضان کامل نشده باشد، آیا برای ما که در ژاپن زندگی می‌کنیم، جایز است که به افق ایران عمل کرده و یا به تقویم اعتماد کنیم؟ وظیفه ما چیست؟
ج) اگر اول ماه از طریق رؤیت هلال حتی در افق شهرهای مجاوری که اتحاد افق دارند، و یا از طریق شهادت دو فرد عادل و یا از طریق حکم حاکم ثابت نشود، باید احتیاط کرد تا اول ماه ثابت شود.
سوال ۱۸ - اگر بین مراجع تقلید در ثبوت عید فطر، اختلاف پیش آید، وظیفه مکلف چیست؟ آیا هر مقلد باید به نظر مرجع تقلید خود مراجعه کند؟
ج) در ثبوت اول ماه تقلید راه ندارد، بلکه اگر شخص از گفته و اعلام نظر مرجع تقلید، اطمینان به رؤیت ماه پیدا کند، باید روزه خود را افطار کند و اگر شک داشت، باید آن روز را روزه بگیرد.
سوال ۱۹ - اگر یقین و اطمینان به تولد هلال و قابل رؤیت بودنش پیدا شود، آیا تکیه و اعتماد بر آن حتی اگر در حال حاضر رؤیت نشود، امکان دارد؟
ج) اگر یقین به تولد هلال و قابل رؤیت بودن آن حاصل شود - یعنی به وجود ماه و امکان رؤیتش - علم به حلول ماه حاصل شده و آثار اول ماه بر آن مترتب می‌شود، هر چند خود شخص فعلاً هلال را ندیده باشد.
سوال ۲۰ - ملاک داخل شدن در ماه جدید چیست؟ آیا خارج شدن قمر از تحت الشعاع یا خارج شدن آن از محاق است یا اینکه با شرط رؤیت هلال با چشم غیرمسلح می‌باشد و یا به شرط امکان رؤیتش؟
ج) معیار، خارج شدن ماه از تحت الشعاع و امکان رؤیتش ولو با چشم مسلح می‌باشد.
سوال ۲۱ - اگر یقین به تولد ماه داشته باشیم ولی یقین نداشته باشیم که امکان رؤیتش هست، حکم چیست؟
ج) کفایت نمی‌کند.
سوال ۲۲ - آیا استهلال در اول هر ماه واجب کفایی است یا احتیاط واجب؟
ج) استهلال فی نفسه واجب شرعی نیست.
سوال ۲۳ - همان طور که می‌دانید، وضعیت هلال در آخر یا اول ماه به یکی از حالتهای زیر است:
الف) غروب هلال قبل از غروب خورشید باشد.
ب) به غروب هلال مقارن با غروب خورشید باشد.
ج) غروب هلال بعد از غروب خورشید باشد. لطفاً بیان فرمائید کدام یک از حالات سه گانه فوق را می‌توان برای تعیین اول ماه به حساب آورد؟
جواب) در هر سه فرض، رؤیت هلال برای اثبات حلول ماه قمری جدید از شبی که پس از رؤیت است کفایت می‌کند.
سوال ۲۴ - در برخی از کشورها (مثل سوئد) امکان رؤیت هلال ماه شوال پس از غروب خورشید تا دو سه روز بعد از رؤیت ماه نو در ایران منتفی می‌باشد چون در این مناطق ماه قبل از خورشید غروب می‌کند حال اگر در این مناطق امکان رؤیت هلال قبل از غروب خورشید وجود داشته باشد آیا همین مقدار برای اثبات هلال ماه شوال کفایت می‌کند یا نه؟
ج) اطمینان به امکان رؤیت هلال پیش از غروب برای اثبات حلول ماه قمری جدید از شبی که پس از رؤیت است، کافی است.
سوال ۲۵ - آیا اتحاد افق در رؤیت هلال شرط است یا خیر؟
ج) بلی شرط است.
سوال ۲۶ - هم افق به چه معنی می‌باشد و نقاط هم افق چه نقاطی هستند؟
ج) مراد از «هم افق» مکانی است که از لحاظ امکان یا عدم امکان رؤیت با شهر مورد نظر، همسان باشد.
سوال ۲۷ – اگر هلال ماه مبارک رمضان در شهری دیده شود، آیا در شهرهای دیگری که افق آنها یکسان بوده یا دو ساعت فرق دارند، اول ماه ثابت می‌شود یا نه؟
ج) اگر ملازمه‌ی بین بلدین در امکان رؤیت هلال محرز باشد، برای شهرهای دیگر نیز کافی است؛ و صرف اختلاف در وقت غروب میزان نیست.
سوال ۲۸ - اگر روز بیست و نهم ماه در تهران و خراسان عید باشد، آیا برای افرادی هم که در شهری مانند بوشهر مقیم هستند، جایز است افطار کنند؟ با توجه به اینکه افق تهران و خراسان با افق بوشهر یکی نیست.
ج) به طور کلی اگر اختلاف بین افق دو شهر به مقداری باشد که با فرض رؤیت هلال در یکی، هلال در دیگری قابل رؤیت نباشد، رؤیت آن برای شهرهایی که احتمال رؤیت در آن به طور قطع و یقین منتفی باشد، کفایت نمی‌کند.
سوال ۲۹ - اگر ماه در انگلیس دیده شود، آیا برای مردم کشورهایی که در غرب آن واقع شده است هم ثابت می‌شود؟
ج) اگر رؤیت ماه در بلدی ملازم با رؤیت یا امکان رؤیت در بلد دیگر باشد، برای آن بلد دیگر هم کافی است، اما ممکن است در اثر اختلاف زیاد در طول جغرافیایی، رؤیت در بلد شرقی ملازم با امکان رؤیت در بلد غربی نباشد.
سوال ۳۰ - اگر ماه در کشورهای شرقی رؤیت شود آیا برای کشورهای غربی خودبه خود ثابت می‌شود یا خیر؟ و حدود آن چیست؟
ج) رؤیت در بلد شرقی گرچه غالباً ملازم با امکان رؤیت به طریق اولی در بلد غربی است، لیکن گاهی به ملاحظه‌ی اختلاف زیاد در طول جغرافیایی، چنین ملازمهای منتفی است؛ و معیار کلی ملازمه‌ی بین بلدین در امکان رؤیت هلال است.
سوال ۳۱ - شمال کانادا در عرض جغرافیایی انگلیس قرار دارد، آیا با انگلیس هم افق است؟
ج) صرف هم عرض بودن کافی نیست، بلکه میزان ملازمه بین رؤیت در یک بلد با امکان رؤیت در بلد دیگر است.
سوال ۳۲ - اگر یقین و اطمینان به تولد هلال و قابل رؤیت بودنش در غیر کشور مکلف پیدا شود، در صورتی که آن کشور با کشور مکلف در بخشی از شب مشترک باشد، آیا می‌توان به این رؤیت ترتیب اثر داد؟
ج) صرف مشترک بودن دو کشور در بخشی از شب، برای اشتراک حکم کفایت نمی‌کند.
سوال ۳۳ - رؤیت ماه نو با ابزار چه حکمی دارد و آیا رؤیت تصویر هلال ماه با استفاده از دوربین مخصوص و انعکاس نور و بازخوانی اطلاعات ضبط شده توسط رایانه، برای اثبات اول ماه کفایت می‌کند؟
ج) رؤیت با وسیله، فرقی با رؤیت به طریق عادی ندارد و معتبر است. ملاک آن است که عنوان رؤیت محفوظ باشد. پس رؤیت با چشم و با عینک و با تلسکوپ محکوم به حکم واحدند. اما در مورد انعکاس به رایانه که در آن صدق عنوان رؤیت معلوم نیست محل اشکال است.
سوال ۳۴ - اگر چند نفر عادل شهادت بدهند که دو نفر عادل ماه را دیده‌اند؛ آیا اول ماه رمضان یا شوال ثابت می‌شود؟
ج) خیر، باید دو نفر عادل خودشان برای انسان شهادت بدهند که ماه را دیده‌اند و اگر رؤیت ماه را با واسطه نقل کنند، کافی نیست؛ مگر آنکه از گفته آنان، اطمینان به رؤیت هلال پیدا شود.
سوال ۳۵ - اگر بین علمای یک شهر راجع به ثبوت هلال یا عدم آن اختلاف رخ دهد و عدالت آنها هم نزد مکلف ثابت بوده و به دقت همه آنها در استدلال خود مطمئن باشد، وظیفه واجب مکلف چیست؟
ج) اگر اختلاف دو بی نه به صورت نفی و اثبات باشد، یعنی یکی مدعی ثبوت هلال و دیگری مدعی عدم ثبوت آن باشد، این اختلاف موجب تعارض دو بی نه و تساقط هر دو است، و وظیفه مکلف این است که هر دو نظر را کنار گذاشته و درباره افطار کردن یا روزه گرفتن به آنچه که مقتضای اصل است، عمل نماید. ولی اگر بین ثبوت هلال و عدم علم به ثبوت آن اختلاف داشته باشند، به این صورت که بعضی از آنها مدعی رؤیت هلال باشند و بعضی دیگر مدعی عدم مشاهده آن، قول کسانی که مدعی رؤیت هلال هستند، در صورت عادل بودن، حجت شرعی برای مکلف است و باید از آن متابعت کند، و همچنین اگر حاکم شرعی حکم به ثبوت هلال نماید، حکم وی حجت شرعی برای همه مکلفین است و باید از آن پیروی کنند.
سوال ۳۶ - اگر هلال ماه شوال در یک شهر دیده نشود، ولی تلویزیون و رادیو از حلول آن خبر دهند، آیا کافی است یا تحقیق بیشتری واجب است؟
ج) اگر مفید اطمینان به ثبوت هلال گردد یا صدور حکم به هلال از طرف ولی فقیه باشد، کافی است و نیازی به تحقیق نیست.
سوال ۳۷ - اگر از گفته عده‌ای حدس بزنیم که فردا عید فطر است، آیا می‌توانیم روزه بگیریم؟
ج) تا هنگامی که برای شخص اطمینان پیدا نشود که فردا عید فطر و اول شوال است، نمی‌تواند روزه را افطار کند.
سوال ۳۸ - اگر اطمینان شخصی به صحت محاسبات نجومی در تولد ماه و قابل رؤیت بودنش با چشم عادی (غیرمسلح) حاصل شود، آیا می‌شود در اثبات ماه رمضان یا عید مثلاً بر این اطمینان اعتماد کرد؟ مخصوصاً اگر چنین گفته ای از متخصصین و اهل خبره در این خصوص صادر شده باشد.
ج) صرف اطمینان به صحت محاسبات نجومی اعتباری ندارد؛ ولی اگر اطمینان به وجود هلال قابل رؤیت حاصل شود، باید شخص بر این علم و اطمینان خودش ترتیب اثر دهد.
سوال ۳۹ - اگر تبعیت از اعلام رؤیت هلال توسط یک دولت جایز شد، و آن اعلام معیاری علمی برای ثبوت هلال سرزمین‌های دیگر را تشکیل دهد، آیا اسلامی بودن آن حکومت شرط است، یا اینکه عمل به آن حتی اگر حکومت ظالم و فاجر هم باشد، ممکن است؟
ج) ملاک در این مورد، حصول اطمینان به رؤیت در منطقه‌ای است که نسبت به مکلف کافی محسوب می‌شود.
سوال ۴۰ - آیا تبعیت از عربستان سعودی در تعیین روز دهم ذی حجه (عید قربان) واجب است؟ یا اینکه می‌شود در این مسأله مخالفت کرد؟
ج) برای حجاج، عمل طبق ثبوت هلال نزد قاضی اهل سنت و حکم به رؤیت آن، مجزی است.
سوال ۴۱ - آیا کوچکی هلال و باریک بودن و اتصاف آن به خصوصیات هلال شب اول، دلیل بر این محسوب می‌شود که شب قبل شب اول ماه نبوده، بلکه شب سی ام ماه قبلی بوده است؟ اگر عید برای شخصی ثابت شود و از این راه یقین پیدا کند که روز قبل عید نبوده، آیا قضای روزه روز سی ام ماه رمضان را باید به جا آورد؟
ج) مجرد کوچکی و پایین بودن هلال یا بزرگی و بالا بودن و یا پهن یا باریک بودن آن دلیل شرعی شب اول یا دوم بودن نیست، ولی اگر مکلف از آن علم به چیزی پیدا کند باید به مقتضای علم خود در این زمینه عمل نماید.
سوال ۴۲ - آیا استناد به شبی که در آن ماه به صورت قرص کامل است (شب چهاردهم) و اعتبار آن به عنوان دلیل برای محاسبه اول ماه جایز است تا از این راه وضعیت یوم الشک معلوم شود که مثلاً روز سی ام ماه رمضان است و احکام روز ماه رمضان مثلاً بر کسی که این روز را بر اساس بی نه روزه نگرفته، حکم به وجوب قضای روزه شود و کسی هم که به دلیل استصحاب بقای ماه رمضان روزه گرفته، بریء الذمه باشد؟
ج) امر مذکور حجت شرعی بر آنچه ذکر شد، نیست، ولی اگر مفید علم به چیزی برای مکلف باشد، واجب است که طبق آن عمل نماید.
سوال ۴۳ - اینکه گفته می‌شود مجتهد باید در مورد رؤیت هلال حکم دهد تا برای همگان لازم الاجرا باشد منظور چیست؟ و چه کسانی را شامل می‌شود؟
ج) منظور اظهار نظر و رأی راجع به اول ماه است و صرف ثبوت ماه نزد وی حکم نیست. و منظور از حاکم، مجتهد جامع الشرایط و در درجه اول ولی فقیه است.
سوال ۴۴ - اگر ولی امر مسلمین حکم نماید که فردا عید است و رادیو و تلویزیون اعلام کنند که هلال در چند شهر دیده شده است، آیا عید برای تمامی نواحی کشور ثابت می‌شود یا فقط برای شهرهایی که ماه در آنها دیده شده و شهرهای هم افق با آنها، ثابت می‌گردد؟
ج) اگر حکم حاکم شامل همه کشور باشد، حکم او شرعا برای همه شهرها معتبر است.
حضرت آیت الله جوادی آملی:
مساله ۱۸۵۰- تلگراف، تلفن، رسانه‌های گروهی صوتی و تصویری و روزنامه‌ها، اگر در انتقال رأی مجتهدان و حکم حاکم شرع طمأنینه و اطمینان خاطر آور باشند، حجت هستند.
مساله ۱۸۵۱ - اگر هلال ماه در شهری اثبات شود، در شهرهای دیگر که نزدیک آن، یا هم افق با آن باشند، ثابت می‌شود.
مساله ۱۸۵۲ - ثابت شدن اول ماه برای بلاد شرقی، موجب ثبوت آن برای بلاد غربی است؛ ولی اگر در بلاد غربی ثابت شود، تنها برای آن دسته از بلاد شرقی ثابت می‌شود که بر اثر نزدیکی افق، در مقداری از شب، با هم شریک باشند.)
مسئله ۱۸۵۳، در سرزمین‌های قطبی - یعنی در منطقه‌ای که چند ماه شب و چند ماه روز است به افراد برای اوقات روزه و نماز شبانه روز، شب قدر و دیگر اوقات خاص که احکام شرعی دارد، به یکی از بلاد متعارف رجوع می‌کنند و زمان را با آن مکان هماهنگ و به عنوان شب و روز تقسیم و تنظیم می‌کنند و احکام و عبادات را انجام می‌دهند.
مساله ۱۸۵۴ - اگر دو مؤذن قابل اطمینان باشند، اذان آنان آماره شرعی بر وقت است.
مساله ۱۸۴۵ - گمان به رؤیت هلال، هرچند قوی هم باشد، مطلقاً حجت نیست؛ ولی برای اسیر و زندانی که راه یقینی برای ثبوت هلال ندارد، حجت است.
مساله ۱۸۴۶ - شفق یا حمرة مغربیة، همان سرخی طرف مغرب آسمان است که پس از غروب خورشید دیده می‌شود و به تدریج از بین می‌رود. تطوق پیدا بودن حلقه ماه یا ماندن ماه در آسمان تا بعد از شفق، نشانه و اماره شرعی بر شب دوم بودن ماه نیست؛ همچنین دیدن هلال در پیش از ظهر روز ۳۰ ماه نمی‌تواند نشانۂ فطر بودن آن روز باشد.
مساله ۱۸۴۷ - معیار اول ماه قمری، آن است که فاصله و نسبت ماه و آفتاب، فاصله و نسبت ماه و زمین و مجموع این دو نسبت به قدری باشد که دیدن ماه به صورت عادی امکان پذیر باشد، بنابراین راه ثبوت اول ماه، امکان دیدن با چشم غیر مسلح است. دوربین و تلسکوپ می‌توانند نور ماه را از برخی موانع جوی عبور داده و دیدن هلال را آسان کنند؛ همان گونه که عینک یا ذره بین در دیدن، به چشم ضعیف کمک می‌کند، بنابراین مشاهده هلال از پشت دوربین یا تلسکوپ - که در آسان دیدن مؤثراند نه در اصل دیدن – موجب ثبوت اول ماه است.
مساله ۱۸۴۸ - اگر منجم با حساب دقیق ریاضی، یقین یا اطمینان پیدا کرده که نسبت‌های سه گانه یادشده در مسئله قبلی به گونه‌ای است که در صورت نبودن مانع - مانند غبار و ابر - ماه دیده می‌شود، اول ماه برای او ثابت است.
مساله ۱۸۴۹ - با افزایش ارتفاع از سطح زمین، عوامل مزاحم جوی رؤیت هلال کاهش می‌یابند، از این رو رفتن به ارتفاعات، رؤیت پذیری هلال را آسان‌تر می‌کند، بنابراین استفاده از ابزاری مانند هواپیما برای رؤیت هلال - که همسطح با ارتفاعات حرکت می‌کند - اشکالی ندارد.
مساله ۱۸۳۹ - ثبوت هلال که به مشخص شدن اول ماه قمری گفته می‌شود، هنگامی است که اولین قوس نازک ماه پس از پایان ماه قبلی و در شب اول ماه بعدی رؤیت شود یا رؤیت پذیر باشد و این هم به عوامل و شرایط مختلف نجومی، جوی و مبانی فقهی بستگی دارد.
مساله ۱۸۴۰ – به لحاظ اینکه زمان حکم شرعی روزه داری و افطار آن، ماه و ثابت شدن آن است، اگر مکلف واقعاً هلال ماه را دیده باشد، یا از راههای دیگری که در مسئله بعدی گفته می‌شود، برای او هلال ماه ثابت شود، احکام مربوط به آن را انجام می‌دهد؛ خواه برای دیگران ثابت بشود یا نه و این مسئله، تقلیدی نیست.
مساله ۱۸۴۱. اول ماه از شش راه ثابت می‌شود که چهار مورد آن اعتبار عقلی و دو راه دیگر اعتبار تعبدی دارد:
۱. خود شخص، هلال ماه را ببیند.
۲ .از راه تواتر ثابت شود، به گونه‌ای که همگان بگویند ماه دیده شده و در محاورات عقلا قطع آور باشد.
۳. از راه شیاع قولی یا عملی ثابت شود، به گونه‌ای که مردم شهر بفهمند که فلان روز اول ماه رمضان یا شوال است برای مثال، وقتی در پایان ماه شعبان ببینند اغذیه فروشی‌ها و کافه‌ها تعطیل است و کسی لب به غذا نمی‌زند، معلوم می‌شود که آن روز، آغاز ماه رمضان است. این شیاع، علم آور است و شیاع علم آور، حجیت دارد.
۴. سی شب - یا سی روز - از اول ماه قبلی بگذرد. با هر یک از این چهار راه، یقین به اول ماه پیدا می‌شود.
۵. دو فرد عادل شهادت بدهند که ماه را به چشم دیده‌اند، در صورتی که وصف کردن هر کدام از جلال، برخلافی وصف کردن دیگری نباشد؛ همچنین اطمینانی برخلاف آن نباشد، بنابراین اگر در هوای صاف، افرادی همانند دو عادل برای دیدن ماه رفتند، ولی ماه را ندیدند، ادعای رؤیت دو عادل برای غیر خودشان حجت نیست، چون اگر قابل رؤیت بود، باید دیگران هم می‌دیدند، پس اطمینان برخلاف در میان است.
۶. حاکم شرع حکم کند که اول ماه است. دو راه پنجم و ششم، یقین آور هم نباشند، به حکم شرع حجت اند.
مساله ۱۸۴۲ - حکم حاکم در رؤیت هلال ماه، برای همگان، حتی خود او و مجتهدان دیگر حجیت دارد و مخالفت با آن مطلقاً حرام است، مگر آنکه خلاف حکم حاکم ثابت شود؛ مانند اینکه منشأ حکم، اشتباه باشد. برای مثال، می‌دانیم دو عادلی که نزد حاکم به دیدن ماه شهادت داده‌اند، فاسق بودند؛ یا شهادت دو عادل براساس محاسبه ریاضی و حدس بوده نه حس دیدن)؛ یا در تطبیق رؤیت، خطا شده است؛ با حکم حاکم برخلاف مبنای خود اوست؛ مثلاً حاکم مبنایش در قبول شهادت، حضور دو عادل است و در اینجا با شهادت یک عادل حکم کرده است.
مساله ۱۸۴۳ - کسی که اول ماه رمضان برای او ثابت نشد و روزه را نگرفت، سپس دو عادل شهادت دادند که اول ماه بوده، باید قضای آن را به جا آورد.
مساله ۱۸۴۴ - با شهادت یک عادل، اگر قم هم به آن ضمیمه شود، هلال ماه ثابت نمی‌شود؛ همچنین با شهادت دو کودک ممیز، رؤیت هلال ثابت نمی‌شود، چون عنوان رجل بر آنها صادق نیست.
حضرت آیت الله وحید خراسانی:
اول ماه به چند چیز ثابت می‌شود
۱. آنکه خود انسان ماه را ببیند.
۲. عده‌ای که از گفته آنان یقین یا اطمینان پیدا می‌شود بگویند ماه را دیده‌ایم، و همچنین است هر چیزی که به واسطه آن یقین یا اطمینان پیدا شود.
۳. دو مرد عادل بگویند که در یک شب ماه را دیده‌ایم، ولی اگر صفت ماه را برخلاف یکدیگر بگویند، اول ماه ثابت نمی‌شود، و همچنین اگر قابل تصدیق نباشند، مثل اینکه آسمان صاف باشد و عده استهلال کنندگان زیاد باشند و غیر از این دو دیگران هر چه دقت کنند نبینند.
۴. روز از اول ماه شعبان بگذرد که به واسطه آن اول ماه رمضان ثابت می‌شود، و سی روز از اول ماه رمضان بگذرد که به واسطه آن اول ماه شوال ثابت می‌شود.
مسأله ۱۷۳۹ - ثبوت اول ماه به حکم حاکم شرع محل اشکال است.
مسأله ۱۷۴۰- اول ماه به قول منجمین ثابت نمی‌شود، ولی اگر انسان از گفته آنان یقین یا اطمینان پیدا کند، باید به آن عمل نماید.
مسأله ۱۷۴۱- بلند بودن ماه و دیر غروب کردن آن، دلیل نمی‌شود که شب پیش، شب اول ماه بوده است، ولی اگر پیش از ظهر ماه دیده شود آن روز اول ماه محسوب می‌شود، و ثبوت اول ماه به طوق داشتن ماه محل اشکال است.
مسأله ۱۷۴۲- اگر اول ماه رمضان برای کسی ثابت نشود و روزه نگیرد، چنانچه بعد ثابت شود که شب پیش اول ماه بوده، باید روزه آن روز را قضا نماید.
مسأله ۱۷۴۳- اگر در شهری اول ماه ثابت شود، در شهرهای دیگر - چه دور باشند چه نزدیک، چه در افق متحد باشند یا نه. در صورتی که در بیشتر از شب مشترک باشند ثابت می‌شود، و در غیر این صورت ثبوت هلال در آنجا محل اشکال است.
مسأله ۱۷۴۴- اول ماه به تلگراف ثابت نمی‌شود، مگر انسان بداند که تلگراف بر اساس حجت شرعیه بوده است.
مسأله ۱۷۴۵- روزی را که انسان نمی‌داند آخر ماه رمضان است یا اول شوال، باید روزه بگیرد، ولی اگر پیش از مغرب بفهمد که اول شوال است باید افطار کند.
مسأله ۱۷۴۶- اگر زندانی راهی برای ثبوت ماه رمضان نداشته باشد، باید به گمان از هر طریقی که میسر است عمل نماید، و اگر آن هم ممکن نباشد هر ماهی را که احتمال می‌دهد ماه رمضان است روزه بگیرد صحیح است، ولی باید بعد از گذشتن یازده ماه از ماهی که روزه گرفته، دوباره یک ماه روزه بگیرد، و اگر بعد از آن روشن شود که آنچه را که گمان کرده یا اختیار کرده ماه رمضان نبوده، چنانچه معلوم شود ماه رمضان قبل از آن ماه بوده، کفایت می‌کند، و اگر معلوم شود بعد از آن بوده باید قضا نماید.
حضرت آیت الله صافی گلپایگانی
مسأله ۱۷۳۹. اول ماه به پنج چیز ثابت می‌شود:
۱- آنکه خود انسان ماه را ببیند.
۲- عده‌ای که از گفته آنان یقین یا اطمینان پیدا می‌شود، بگویند ماه را دیده‌ایم، و هم چنین است هر چیزی که به واسطه آن یقین پیدا شود.
۳- دو مرد عادل بگویند که در شب ماه را دیده‌ایم به شرط اینکه صفت ماه را برخلاف یکدیگر نگویند و قول آنها قابل تصدیق باشد، پس اگر برخلاف هم صفت ماه را بگویند یا هوا ابر باشد و یا اگر آسمان صاف باشد هیچکس غیر از دو نفر نبیند کفایت نمی‌کند.
۴- سی روز از اول ماه شعبان بگذرد که به واسطه آن، اول ماه رمضان ثابت می‌شود، و سی روز از اول رمضان بگذرد که به واسطه آن، اول ماه شوال ثابت می‌شود.
۵- حاکم شرع حکم کند که اول ماه است.
مسأله ۱۷۴۰ - ا گر حاکم شرع حکم کند که اول ماه است، کسی هم که تقلید او را نمی‌کند، باید به حکم او عمل نماید. ولی کسی که می‌داند حاکم شرع اشتباه کرده نمی‌تواند به حکم او عمل نماید.
مسأله ۱۷۴۱ - اول ماه با پیشگویی منجمین ثابت نمی‌شود ولی اگر انسان از گفته آنان یقین پیدا کند، باید به آن عمل نماید.
مسأله ۱۷۴۲ - بلند بودن ماه یا دیر غروب کردن آن، دلیل نمی‌شود که شب پیش شب اول ماه بوده است.
مسأله ۱۷۴۳ – اگر اول ماه رمضان برای کسی ثابت نشود و روزه نگیرد، چنان چه دو مرد عادل بگویند: شب پیش، ماه را دیدیم، باید روزه آن روز را قضا نماید.
مسأله ۱۷۴۴. بعید نیست کفایت رؤیت ماه در هر محلی برای سایر نقاط.
مسأله ۱۷۴۵- اول ماه به «تلگراف» ثابت نمی‌شود، مگر اینکه انسان بداند که اگر «تلگراف» از روی حکم حاکم شرع یا شهادت دو مرد عادل بوده است.
مسأله ۱۷۴۶- روزی را که انسان نمی‌داند آخر رمضان است یا اول شوال، باید روزه بگیرد ولی اگر پیش از مغرب بفهمد که اول شوال است باید افطار کند.
مسأله ۱۷۴۷ - اگر زندانی نتواند به ماه رمضان یقین کند، باید به گمان عمل نماید. و اگر آن هم ممکن نباشد، هر ماهی را که روزه بگیرد صحیح است ولی باید بعد از گذشتن یازده ماه از ماهی که روزه گرفته، دوباره یک ماه روزه بگیرد.
حضرت آیت الله سبحانی:
مسأله ۱۳۸۴ - اول ماه به پنج چیز ثابت می‌شود:
۱- آنکه خود انسان ماه را ببیند.
۲- عده‌ای که از گفته آنان یقین یا اطمینان پیدا می‌شود، بگویند ماه را دیده‌ایم. و همچنین است هر چیزی که به واسطه آن یقین یا اطمینان پیدا شود.
۳- دو مرد عادل بگویند که در شب ماه را دیده‌ایم و در خصوصیات ماه اختلاف نداشه باشند، اما اگر در تشخیص بعضی خصوصیات اختلاف داشته باشند مثل آنکه یکی بگوید ماه بلند بود و دیگری بگوید نبود، به گفته آنان اوّل ماه ثابت می‌شود.
۴- سی روز از اول ماه شعبان بگذرد که به واسطه آن، اول ماه رمضان ثابت می‌شود و سی روز از اول رمضان بگذرد که به واسطه آن، اول ماه شوّال ثابت می‌شود.
۵- حاکم شرع حکم کند که اول ماه است.
مسأله ۱۳۸۵ - هرگاه هوا ابری باشد، و یا صاف باشد و دیگران نیز به دیدن ماه اقدام کنند ولی هیچکس جز این دو نفر مدعی رؤیت نباشند در این دو صورت به قول دو عادل نیز ماه ثابت نمی‌شود و بعید نیست که اشتباه باصره بوده است.
مسأله ۱۳۸۶ - اگر حاکم شرع حکم کند که اول ماه است، کسی هم که از او تقلید نمی‌کند، باید به حکم او عمل نماید. ولی کسی که می‌داند حاکم شرع اشتباه کرده، نمی‌تواند به حکم او عمل نماید.
مسأله ۱۳۸۷- اول ماه با محاسبات نجومی ثابت نمی‌شود. ولی اگر انسان از گفته آنان یقین پیدا کند، باید به آن عمل نماید و اگر با محاسبات علمی امکان رؤیت هلال را نفی کنند ثبوت هلال با شهادت دو نفر عادل مشکل می‌باشد. و احادیث مربوط به عدم حجیت قول منجم و… مربوط به محاسبات ظنی آن روز بوده و ارتباطی به محاسبات علمی امروز ندارد.
مسأله ۱۳۸۸ - بلند بودن ماه یا دیر غروب کردن آن، دلیل نمی‌شود که شب پیش، شب اول ماه بوده است.
مسأله ۱۳۸۹- اگر اول ماه رمضان برای کسی ثابت نشود و روزه نگیرد. چنانچه دو مرد عادل بگویند که شب پیش ماه را دیده‌ایم، باید روزه آن روز را قضا نماید.
مسأله ۱۳۹۰ - اگر در شهری اول ماه ثابت شود، برای مردم شهر دیگر که به آن نزدیک است کفایت می‌کند و همچنین شهرهای دور دستی که افق آنها با هم متحد است و همچنین اگر ماه در بلاد شرقی مانند مشهد دیده شود برای کسانی که در بلاد غربی هستند، کفایت می‌کند. ولی رؤیت در بلاد غربی برای کسانی که در قسمت شرقی آن هستند کفایت نمی‌کند، مگر آن دو شهر با هم نزدیک باشند، یا انسان بداند که افق آنها یکی است.
مسأله ۱۳۹۱ - روزی را که انسان نمی‌داند آخر رمضان است یا اول شوال، باید روزه بگیرد ولی اگر پیش از مغرب بفهمد که اول شوال است، باید افطار کند.
مسأله ۱۳۹۲ - اگر زندانی نتواند به ماه رمضان یقین کند، باید به گمان عمل نماید. و اگر آن هم ممکن نباشد، هر ماهی را که روزه بگیرد صحیح است، و اگر زندان او ادامه یافت بنا بر احتیاط واجب باید بعد از گذشتن یازده ماه از ماهی که روزه گرفت، دوباره یک ماه روزه بگیرد ولی اگر بعد گمان پیدا کرد باید به آن عمل نماید.
حضرت آیت الله شبیری زنجانی:
راههای پنج‌گانه اثبات اول ماه
اول ماه به پنج چیز ثابت می‌شود:
اول: خود انسان ماه را ببیند یا از جهتی برای انسان یقین حاصل شود.
دوم: از جهتی برای انسان یا نوع مردم اطمینان حاصل شود؛ مثلاً عده‌ای بگویند ماه را دیده‌ایم، ولی اگر برای شخص انسان برخلاف متعارف اطمینان حاصل شود، به گونه‌ای که برای نوع مردم در آن شرایط، اطمینان حاصل نمی‌شود، نمی‌تواند به اطمینان خود اعتماد کند.
سوم: دو مرد عادل بگویند که در شب، ماه را دیده‌ایم؛ که ثابت شدن اول ماه با گفته دو مرد عادل دو شرط دارد.
چهارم: پنجاه نفر - عادل باشند یا نباشندبگویند ماه را دیده‌ایم به شرطی که اطمینان به اشتباه آنها نباشد.
پنجم: سی روز از اول ماه شعبان بگذرد که به واسطه آن، اول ماه رمضان ثابت می‌شود، و سی روز از اول ماه رمضان بگذرد که به واسطه آن اول ماه شوال ثابت می‌شود.
مساله ۱۷۴۰ - اول ماه با حکم حاکم ثابت نمی‌شود، مگر موجب اطمینان شود به گونه‌ای که در مسأله قبل گذشت. البته در حج می‌توان بر طبق نظر عامه درباره اول ماه، اعمال حج را بجا آورد، هر چند یقین یا اطمینان باشد که نظر آنها صحیح نیست.
مساله ۱۷۴۱ - اول ماه با پیشگویی منجمین ثابت نمی‌شود ولی اگر از گفته آنان یقین یا اطمینان برای خود انسان یا نوع مردم حاصل شود باید به آن عمل نماید، البته اگر اطمینان شخصی بر خلاف اطمینان متعارف مردم باشد معتبر نیست.
مساله ۱۷۴۲ - بلند بودن ماه یا دیر غروب کردن یا طوق داشتن آن دلیل نمی‌شود که شب پیش، اول ماه بوده است؛ بلی اگر ماه پیش از ظهر دیده شود آن روز، اول ماه محسوب می‌شود.
مساله ۱۷۴۳ - روزی را که انسان نمی‌داند آخر ماه رمضان است یا اول شوال باید روزه بگیرد، ولی اگر در اثناء روز بفهمد که اول شوال است باید افطار کند.
مساله ۱۷۴۴ - اگر در شهری اول ماه ثابت شود، برای مردم شهر دیگر فایده ندارد، مگر بداند که اگر در شهر اول ماه دیده شود، در شهر دوم هم ماه دیده می‌شود.
مساله ۱۷۴۵ - اول ماه با خبر رسانه‌های جمعی و وسایل ارتباطی ثابت نمی‌شود، مگر انسان بداند از روی شهادت دو مرد عادل یا از راه دیگری بوده که شرعا معتبر است.
مساله ۱۷۶۶ - روزی را که انسان نمی‌داند آخر ماه رمضان است یا اول شوال باید روزه بگیرد، ولی اگر در اثناء روز بفهمد که اول شوال است باید افطار کند.
مساله ۱۷۴۷ - اگر زندانی نتواند به ماه رمضان یقین یا اطمینان کند، باید هر ماهی را که احتمال بیشتر می‌دهد ماه رمضان است (هر چند گمان نداشته باشد) روزه بگیرد، و اگر احتمال رمضان بودن همه ماه‌ها مثل یکدیگر باشد یک ماه را انتخاب کرده آن را روزه بگیرد و اگر می‌داند تا سال بعد در زندان می‌ماند بعد از گذشتن یازده ماه از ماهی که روزه گرفته دوباره یک ماه روزه بگیرد. و اگر از ابتدا علم ندارد که تا سال بعد نیز در زندان می‌ماند و احتمال رمضان بودن تمام ماه‌ها مثل یکدیگر باشد، در سال بعد هم یک ماه را انتخاب کرده و روزه می‌گیرد و اگر زندانی نتواند به ماه رمضان یقین یا اطمینان کند، باید هر ماهی را که احتمال بیشتر می‌دهد ماه رمضان است هر چند گمان نداشته باشد) روزه بگیرد، و اگر احتمال رمضان بودن همه ماه‌ها مثل یکدیگر باشد یک ماه را انتخاب کرده آن را روزه بگیرد و اگر می‌داند تا سال بعد در زندان می‌ماند بعد از گذشتن یازده ماه از ماهی که روزه گرفته دوباره یک ماه روزه بگیرد. و اگر از ابتدا علم ندارد که تا سال بعد نیز در زندان می‌ماند و احتمال رمضان بودن تمام ماه‌ها مثل یکدیگر باشد، در سال بعد هم یک ماه را انتخاب کرده و روزه می‌گیرد و لازم نیست مطابق ماهی باشد که در سال قبل انتخاب کرده است.
حضرت آیت الله علی سیستانی:
مسأله ۱۶۹۹ -اوّل ماه به چهار چیز ثابت می‌شود:
اوّل: آنکه خود انسان ماه را ببیند و دیدن، باید با چشم معمولی یعنی چشم غیر مسلّح باشد؛ بنابراین چنانچه هلال ماه با چشم معمولی قابل مشاهده نباشد، دیده شدن آن توسط تلسکوپ کافی نیست.
دوّم: عدّه‌ای که از گفته آنان یقین یا اطمینان پیدا می‌شود، بگویند ماه را دیده‌ایم. و همچنین است هر چیزی که به واسطه آن یقین پیدا شود، یا اطمینان از یک منشأ عقلایی پیدا شود.
سوّم: دو مرد عادل بگویند که در شب ماه را دیده‌ایم، ولی اگر صفت ماه را بر خلاف یکدیگر بگویند، اوّل ماه ثابت نمی‌شود. و همچنین است اگر انسان یقین یا اطمینان به اشتباه آنها داشته باشد، یا شهادت آنان مبتلا به معارض یا در حکم معارض باشد، مثلاً اگر گروه زیادی از مردم شهر استهلال نمایند ولی بیش از دو نفر عادل کسی دیگر ادعای رؤیت ماه را نکند، یا آنکه گروهی استهلال کنند و دو نفر عادل از میان آنان ادعای رؤیت کنند، و دیگران رؤیت نکنند، حال آنکه دو نفر عادل دیگر در میان آنها باشد که در دانستن جای هلال، و در تیزبینی مانند آن دو عادل اوّل باشند و آسمان صاف باشد و مانع احتمالی از دیدن آن دو نباشد، در این‌چنین موارد اوّل ماه به شهادت دو عادل ثابت نمی‌شود.
چهارم: سی روز از اوّل ماه شعبان بگذرد که به واسطه آن اوّل ماه رمضان ثابت می‌شود، و سی روز از اوّل ماه رمضان بگذرد که به واسطه آن، اوّل ماه شوال ثابت می‌شود.
مسأله ۱۷۰۰- اوّل ماه به حکم حاکم شرع ثابت نمی‌شود، مگر اینکه از حکم او، یا ثابت شدن ماه نزد او، اطمینان به دیده شدن ماه حاصل شود.
مسأله ۱۷۰۱- اوّل ماه با پیشگویی منجّمین ثابت نمی‌شود، مگر اینکه انسان از گفته آنان یقین یا اطمینان پیدا کند.
مسأله ۱۷۰۲- بلند بودن ماه یا دیر غروب کردن آن، دلیل نمی‌شود که شب پیش، شب اوّل ماه بوده است. و همچنین اگر ماه طوق داشته باشد دلیل نمی‌شود که شب دوّم باشد.
مسأله ۱۷۰۳- اگر ماه رمضان برای کسی ثابت نشود و روزه نگیرد، چنانچه بعد ثابت شود که شب پیش اوّل ماه بوده، باید روزه آن روز را قضا نماید.
مسأله ۱۷۰۴- اگر در شهری اوّل ماه ثابت شود، در شهرهای دیگر که در افق با او متّحد می‌باشند نیز اوّل ماه ثابت می‌شود، و مقصود از اتّحاد افق در اینجا آن است که اگر در شهر اوّل ماه دیده شود در شهر دوّم اگر مانعی مانند ابر یا گرد و غبار نباشد، دیده می‌شود، و این در موردی اطمینان آور است که شهر دوّم اگر غرب شهر اوّل است در خط عرض نزدیک به آن باشد و اگر در شرق آن است به اضافه به نزدیکی در خط عرضی، تفاوت زیادی در خط طول نداشته باشند.
مسأله ۱۷۰۵- روزی را که انسان نمی‌داند آخر ماه رمضان است یا اوّل شوال، باید روزه بگیرد، ولی اگر در اثناء روز بفهمد که اوّل شوال است، باید افطار کند.
مسأله ۱۷۰۶- اگر زندانی نتواند به ماه رمضان یقین کند، باید به گمان عمل نماید، ولی اگر بتواند گمان قوی‌تر پیدا کند، نمی‌تواند به گمان ضعیف‌تر عمل نماید، و باید سعی و کوشش تمام در تحصیل قوی‌ترین احتمال داشته باشد، و اگر هیچ راهی نبود از قرعه به عنوان آخرین راه استفاده کند اگر موجب قوت احتمال شود، و اگر عمل به گمان ممکن نباشد، باید یک ماهی را که احتمال می‌دهد ماه رمضان است روزه بگیرد، ولی باید آن ماه را در نظر داشته باشد، پس چنانچه بعد بر او معلوم شود این ماهی که روزه گرفته، بعد از ماه رمضان بوده، چیزی بر او نیست، ولی اگر معلوم شود که قبل از ماه رمضان بوده باید روزه‌های ماه رمضان را قضا نماید.
حضرت آیت الله ناصر مکارم شیرازی:
مسأله ۱۴۵۶ -اوّل ماه از پنج طریق ثابت می‌شود:
۱. دیدن ماه با چشم، امّا دیدن با دوربین و وسایل دیگری از این قبیل کافی نیست.
۲. شهادت عدّه ای که از گفته آنها یقین پیدا شود (هر چند عادل نباشند، همچنین هر چیزی که مایه یقین گردد).
۳. شهادت دو مرد عادل، ولی اگر این دو شاهد صفت ماه را بر خلاف یکدیگر بگویند، یا نشانه‌هایی بدهند که دلیل بر اشتباه آنهاست به گفته آنها اوّل ماه ثابت نمی‌شود.
۴. گذشتن سی روز تمام از اوّل ماه شعبان که اوّل ماه رمضان با آن ثابت می‌شود، یا گذشتن سی روز تمام از اوّل ماه رمضان که اوّل ماه شوال ثابت می‌شود (البتّه این در صورتی است که اوّل ماه قبل مطابق همین طریق ثابت شده باشد).
۵. حکم حاکم شرع، به این صورت که برای مجتهد عادلی اوّل ماه ثابت شود و سپس حکم کند که آن روز اوّل ماه است، در این صورت پیروی از او بر همه لازم است، مگر کسی که یقین به اشتباه او دارد.
مسأله ۱۴۵۷- اوّل ماه به وسیله تقویم‌ها و محاسبات منجّمین ثابت نمی‌شود، هرچند آنها اهل اطّلاع و دقّت باشند، مگر اینکه از گفته آنها یقین حاصل گردد، همچنین بلند بودن ماه و دیر غروب کردن آن دلیل بر این نمی‌شود که شب قبل شب اوّل ماه بوده است.
مسأله ۱۴۵۸- اگر در شهری اوّل ماه ثابت شود برای شهرهای دیگر که با آن نزدیک است کافی است و همچنین شهرهای دور دستی که افق آنها باهم متّحد است.
مسأله ۱۴۵۹- اگر اوّل ماه رمضان ثابت نشود روزه واجب نیست، ولی اگر بعداً ثابت شود که آن روزی را که روزه نگرفته اوّل ماه بوده باید آن را قضا کند.
مسأله ۱۴۶۰- روزی را که انسان شک دارد آخر رمضان است یا اوّل شوّال باید روزه بگیرد، امّا اگر در اثناء روز ثابت شود که اوّل شوّال است باید افطار کند هر چند نزدیک مغرب باشد.
مسأله ۱۴۶۱- هرگاه شخص زندانی نتواند به ماه رمضان یقین پیدا کند باید به گمان خود عمل نماید و آن ماه را که بیشتر احتمال می‌دهد که ماه رمضان است روزه بگیرد و اگر گمان برای او حاصل نشود هر ماهی را که روزه بگیرد صحیح است، ولی احتیاط واجب آن است که اگر زندان او ادامه یابد در سال آینده نیز همان ماه را روزه بگیرد.
۰۰:۲۹ - ۱۴۰۰/۰۲/۲۳
نظر شما