گلسنگها تخت جمشید را می‌بلعند/ نقش آلوده کننده های هوا در فساد سنگها

به گزارش خبرنگار مهر، تخت جمشید طی مدت اخیر در برابر خطرات و تهدیدهای مختلفی قرار گرفته که شامل برخی مرمتهای غیر اصولی، نفوذ رطوبت در عمق سنگها و... بوده که هریک در بخشهای مختلف صدماتی را بر پیکره این مجموعه تاریخی ارزشمند وارد کرده است.

به غیر از رطوبت عوامل دیگری نیز در امضحلال سنگهای تاریخی تخت جمشید تاثیر گذارند که از آن جمله می توان به رشد فاجعه بار گلسنگها و یا نقش آلوده کننده های هوا نیز اشاره کرد.

یک فعال میراث فرهنگی در این خصوص به خبرنگار مهر گفت: تخلخل و نفوذ پذیری را شاید بتوان یکی از مهمترین خواص فیزیکی موثر بر زوال و پوسیدگی سنگها دانست زیرا وجود این مشخصه ها به همراه افزایش امکان دسترسی به بخشهای داخلی سنگ ، زمینه تخریب آن را بوسیله هر یک از سه حالت آب (جامد ، مایع ، گاز ) مهیا می کند.

تخلخل بیش از حد سطوح نقش شیر که بر اثر عوامل مختلف ایجاد شده و روند این نقش

وی ادامه داد: نکته دیگر اینکه در سنگهای رسوبی که ساخت و کاربرد آنها در بنا یا آثار در خلاف جهت لایه بندی سنگ باشد، به دلیل سهولت نفوذ رطوبت و آب باران، متحمل آسیب بیشتری نسبت به سنگهایی دیگر می شوند که هم جهت با لایه بندیشان بکار برده شده اند. وجود لایه بندی، درز و شکاف و ریز ترکها ، سنگ را به قطعات کوچکتر تقسیم می کند و سطح تماس آن را با عوامل مخرب بیشتر می گرداند.

این فعال میراث فرهنگی بیان کرد: آلودگی هوا می تواند اثرات جبران ناپذیری بر روی سنگ و فرسودگی آثار تاریخی و اشیای موزه ای داشته باشد ضمن اینکه افزایش سرعت فرسایش سطح سنگ در دهه های اخیر حاکی از افزایش زیاد آلودگی هواست.

تاثیرات آلاینده های جوی و بارانهای اسیدی بر دیواره جرزها و کتیبه ها

وی ادامه داد: سنگهایی چون مرمر، سنگ آهک و ماسه سنگ که حاوی کلسیت هستند، بیشترین آسیب را در اثر بارش بارانهای اسیدی در هوای آلوده متحمل می شوند و ترکیبات طبیعی و مصنوعی موجود در آلودگی هوا که بیشترین سهم را در فرسودگی سنگ دارند و به رشد گلسنگها به طور فاجعه باری کمک می کنند شامل دی اکسید کربن، اکسیدهای گوگرد، اکسیدهای نیتروژن، مواد ذره ای، ترکیبات آمونیاکی، اوزون، اسید فلوئوریدریک و اسید کلریدریک است و سه ترکیب اول که قابل حل شدن در آب هستند با سنگ های آهکی واکنش سریع نشان داده و آسیب پذیری سنگ را دو چندان می کنند.

این محقق عنوان کرد: آلودگی هوا به عنوان کاتالیزور یا تسریع کننده در انجام واکنشهای شیمیایی مختلف، باعث فرسودگی سریع و زیاد ماده ، پوسته پوسته شدن و تورق و جدا شدن کریستالها و ترکیبات سنگ از یکدیگر و در نهایت طولانی و عمیق تر شدن رگه های کوچک سنگ می شوند.

تاثیرات مواد آلاینده جوی روی کتیبه های آثار ثبت جهانی تخت جمشید

وی خاطرنشان کرد: ذرات آلاینده موجب کثیفی و ایجاد لکه بر روی سطوح سنگ می شوند و از آنجائیکه ذرات حاوی اکسیدهای فلزی هستند نقش کاتالسزور را داشته و لایه سخت خشکی تشکیل می دهند، از طرفی در هوای آلوده روی سطوح سنگهای آهکی به دلیل موقعیت خاص که کمتر با آب باران شسته می شوند قشر غیر قابل نفوذ سختی از دوده و گرد و خاک تشکیل می شود که دارای مقدار زیادی گچ است که این لایه بد نما اولین قدم تخریب و فساد تدریجی سنگ است.

این فعال میراث فرهنگی تصریح کرد: آلودگی هوا به دو صورت خشک و تر ته نشین می شوند و معمولا وقتی آلودگی به صورت فاز گازی به سطح سنگ رسیده و در رطوبتی که از قبل در سنگ وجود دارد حل می شود البته دی اکسید گوگرد تا مسافت حدود 30 کیلومتر نسبت به منشا تولید آن ته نشین می شود و این عمل را ته نشین خشک می نامند.

تعمیر یا مرمت کتیبه با سیمان که باعث تسریع روند اضمحلال کتیبه می شود

وی ادامه داد: اما ته نشین تر زمانی صورت می گیرد که آلاینده ها در هوا به صورت رطوبت وجود داشته باشند یا با ابرهای باران زا به محل آثار تاریخی برسند و می توانند بر روی مناطقی که دهها کیلومتر از منشا فاصله دارند تاثیر بگذارند. به هر حال این دو حالت باعث فرسودگی و فساد تدریجی سطوح سنگ های تاریخی می شوند و هر چه تخلخل سطوح بیشتر باشددرصد تخریب بیشتر خواهد بود .

این محقق عنوان کرد: مهمترین آلوده کننده های شیمیایی مخرب در سنگهای تاریخی در دو حالت ، طبیعی و مصنوعی وجود دارند که عبارتند از دی اکسید کربن که به صورت طبیعی در جو وجود دارد و تولید مقداری اسید می کند و باعث حلالیت کلسیت سنگ آهک شده و فساد تدریجی را باعث می شود، دی اکسید گوگرد که مهمترین آلوده کننده در تخریب سنگ است که از احتراق مواد گوگرد دار تولید می شود، اسید سولفور رقیق تولید شده با اکسیژن ترکیب شده و اسید سولفوریک تشکیل میدهد این اسید بر روی سطح سنگ (کربنات کلسیم ) رسوب کرده و سطح سنگ به سولفات کلسیم تبدیل می شود و سولفات کلسیم با جذب آب بصورت گچ معدنی متبلور می شود.

نمایان شدن نمک و گچ حاصل از فعل و انفعالات شیمیایی رطوبت و شستشوی بی رویه پلکان شرقی آپادانا

وی اضافه کرد: مشکل اساسی فرآیند بلورهای گچ است که می توانند تا 50 سال ادامه داشته باشند و در سنگ نفوذ کرده و باعث تخریب آن شوند.

این فعال میراث فرهنگی با اشاره به اینکه آثار تاریخی در پی عوامل مختلفی دچار تخریب شدید می شوند، به برخی از این عوامل اشاره کرد و گفت: اکسید ازت در جو به صورت فراوانی وجود دارد و بسیار پایداراست ومواد ذره ای جامد در هوا نیز باعث تشکیل لایه سختی بر سنگ شده و اکسیداسیون را سریعتر می کنند که حاصل صنعت، کشاورزی و ترافیک شهرهاست.

وی ازدرجه حرارت بالا و ترک خوردگی به عنوان عامل دیگری یاد کرد و گفت: این عامل به وفور در آثار سنگیتاریخی تخت جمشید دیده می شود و راه نفوذ مواد آلاینده را به داخل سنگ راحت تر کرده ضمن اینکه حمله سولفاتها از طریق هوا را نیز می توان به عنوان عامل دیگر در نظر گرفته شود زیرا این مواد در هنگام کارهای تولیدی پالایشگاهی تحت عنوان مواد جانبی تولید می شوند.

رشد بی رویه گلسنگ بر روی سطوح نقش برجسته ها که نشان رطوبت است

این محقق با اشاره به رطوبت زیاد نیز گفت: متاسفانه بر اثر بی دقتی مسولان همیشه در فصل ریزش باران بیشتر قسمتهای تخت جمشید دچار آب گرفتگی می شود و بر اثر این ریزش باران و همچنین خاصیت مویینگی سنگ، رطوبت خیلی زود در همه قسمتهای سنگ نفوذ کرده و سرعت تخریب سنگ را تسریع می کند.

وی به اسید سولفوریک و بارانهای اسیدی نیز اشاره کرد و گفت: واکنش شیمیایی حاصل سولفات کلسیم تولید می کند که به دلیل محلول بودن به راحتی توسط آب شسته می شود و نتیجه عمل انجام شده لایه سفید رنگی است که بر سطح سنگ ایجاد و مقاومت سطح سنگ را کاهش می دهد.

این فعال میراث فرهنگی گفت: شستشوی بی رویه آثار تاریخی با آب چاه یا شرب نیز موضوع دیگری است، در آثار تاریخی تخت جمشید این کار بارها بر پلکان شرقی آپادانا اتفاق افتاده است، این عمل باعث بوجود آمدن کریستال گچ در سطح سنگ شده و با سیمانهای موجود مربوط به مرمتهای پیشین واکنش شدیدی نشان می دهد و خمیر بسیار نرمیتولید می کند. این عمل در زمانی بسیار شدیدتر اتفاق می افتد که بنا از یک طرف در مجاورت رطوبت و از طرف دیگر در هوای آزاد قرار داشته باشد. بر اثر بی اطلاعی یا ندانستن چنین شرایطی افرادی، موقعیت لازم برای تخریب اثر را بوجود می آورند.

تاثیرات گلسنگ که باعث از بین رفتن کامل سر نقش برجسته شده در پلکان شمالی کاخ آپادانا

وی با بیان اینکه تر وخشک شدن در اثر نشست و نفوذ آب یا شستشوی بنا با آبهای شور که باعث ریخته شدن هیدروکربورها بر روی سطوح بنا شده و بعد از نفوذ به داخل خلل و فرج سنگها روند تخریب اثر و فساد تدریجی آن سریعتر می شود،افزود:حرکت ماشین آلات در محوطه آثار سنگی تخت جمشید نیز باید مورد توجه قرار گیرد زیرا این عمل به دفعات متعددی صورت گرفته و باعث لرزش آثار داخل بنا و ترک خوردگی های متعددی بصورت نامحسوس شده اند.

این محقق به نشست بخار و گازها از دودکش های کارخانه های صنعتی منطقه اشاره کرد و افزود: این عمل که بعضیمواقع تمام دشت شهرستان مرودشت بخصوص آثار تاریخی تخت جمشی را در بر می گیرد باعث تسریع در روند تخریب آثار تاریخی می شود .

وی در ادامه سخنان خود عنوان کرد: مشکل اساسی و بزرگ محوطه تاریخی بالای صفه تخت جمشید نداشتن سطحی هموار جهت دفع ریزش آب باران است به بطوری که در کوچکترین بارش شاهد بوجود آمدن حوضچه های متعددی در بیشتر قسمتهای بنا هستیم و در تمام طول سال دیواره های داخلی آبروهای تخت جمشید دارای رطوبت خاصی است که این رطوبت از نفوذ آب باران در سطوح مختلف بنا بوجود می آید.

وی متذکر شد: سنگ بخاطر دارا بودن حالت مویینگی آب را در خود می کشد و بعد از مدتی بر اثر تغییر عوامل جوی این رطوبت را جهت دفع کردن به لایه سطحی خود هدایت می کند و متاسفانه آب املاح مثل نمک و مواد دیگر را با خود به سطح سنگ می آورد که نشست نمک در سطح سنگ در بیشتر جاهایی که از سیمان برای مرمت استفاده شده بخوبی نمایان است و یا در سطوح دیگری چون بخش جنوبی پلکان شرقی آپادانا و پلکان شمالی کاخ سه دروازه این آثار بخوبی مشهود است.

این فعال میراث فرهنگی اظهار داشت: دیواره اصلی غربی صفه تخت جمشید در تمام طول سال نمایانگر رطوبت بحث شده است به طوری که در بعضی قسمتها رطوبت بیرون رانده شده همیشه مشخص است و متاسفانه بیشترین عامل تخریب سنگهای تاریخی را وجود رطوبت در آثار باعث می شود و اگر نشود راهکاری برای از بین بردن این رطوبت ایجاد کرد حداقل می توان با بکار بستن مواردی از این رطوبت ویرانگر کاست.

وی تصریح کرد: سایر عوامل موثر بر روند فرسایش سنگ، تغییر و دگرگونی و زوال آن ، ممکن است در اثر برخی حوادث ویرانگر طبیعی ، همچنین روش های نامناسب نگهداری آثار، مرمت های ناقص یا غیر کارشناسی ، درمان ها و روش های حفاظتی نامناسب و... باشد که هر یک از عوامل یاد شده می تواند بر روی نرخ فرسایش سنگهای تاریخی تخت جمشید و دیگر آثار سنگی کشورمان تاثیر به سزایی داشته باشد.

وی با اشاره به عوامل مهم دیگر در تخریب و فرسایش سنگهای تخت جمشید نیز گفت: روند رشد بی رویه گلسنگها و جلبکها با گونه های مختلف در پهنه صفه تخت جمشید که در چند سال اخیر این گیاهان بیشترین قسمتهای آثار سنگی را در بر گرفته اند نیز روند فرسودگی سنگ های دوهزار و اندی ساله تخت جمشید شده اند را شدید تر می کند.

این محقق حوزه میراث فرهنگی بیان کرد: یکی از عوامل رشد این گلسنگها آلاینده های جوی و دیگر رطوبت زیاد این بناست به صورتی که می گویند هر کجا گلسنگی وجود دارد بدان در آن بنا رطوبت بی امان در حال تخریب آثار است. وی خاطرنشان کرد: در حدود پنج سال قبل فقط قسمتهای انگشت شماری از بخشهای مختلف تخت جمشید رشد گلسنگ را مشاهده می کردیم اما هم اکنون در جای جای بنای عظیم تخت جمشید روند رشد بی رویه گلسنگ بخوبی نمایان است.

این فعال میراث فرهنگی اضافه کرد: مهمترین دلیل رشد و نمو این گونه گلسنگها در بیشتر بخشهای آثار تاریخی تخت جمشید حفاظت غیر اصولی یا بی تفاوتی در امر حفاظتی است و متاسفانه روند حفاظت و مرمت اصولی آثار سنگی تخت جمشید به کلی از بین رفته یا سمت و سوی این امر تغییر یافته است.