ويژگي ها و مختصات محيطي درياي خزر

درياي خزر در طول تاريخ در حيات طبيعي مناطق همجوار خود نقش بسزايي داشته است كه بيشتر اهميت اقتصادي مي باشد اولين ومهمترين كاركرد تاريخي آن ، منابع آبزي مانند ماهيان، مرغان، پرندگان مهاجر وغذاهاي دريايي بوده است كه مردمان ساحل از آن درآمد كسب مي كرده اند اين منابع يكي از راههاي فعاليت اقتصادي وكسب غذاي اقوام حاشيه خزر بوده است دومين كاركرد تاريخي اين دريا وسيله ارتباط ،حمل ونقل وتجارت منطقه بوده است و راههاي دريايي بين بنادرومناطق آن از قبيل باكو، لنكران، ماقاچ قلعه، آستاراخان، تركمن باشي و انزلي برقرار بوده است.

درياي خزرعلاوه بر دومورد مذكور، يك نقش اساسي ديگر هم داشته و آن هم ايجاد آب و هواي مرطوب ومناطق سرسبز و حاصلخيز در سواحل خويش مي باشد كه از بركات وجود اين دريا مي باشد. بايد ذكر شودكه خزر از اهميت تاريخي ، جغرافيايي ، آب وهوايي ، زيست محيطي و بويژه اقتصادي براي كشورهاي همسايه خويش برخوردار است و هيچ كدام از كشورهاي همسايه نمي توانند نسبت به وضعيت و سرنوشت اين دريا بي توجه باشند بانگاه به شرايط و اوضاعي كه براي اين درياپيش آمده است به نظر مي رسد كشورهاي ساحلي خزر توجه بيشتري در آينده نسبت به آن داشته باشند.

درياي خزر در واقع مانند وان آبي است كه در سمت شمال رو به بالا كشيده شده است و در سمت جنوب به گودي نشسته است اين دريا بزرگترين قسمت باقي مانده از تجزيه درياي قديمي " تتيس" است كه در دوران اول تا سوم زمين شناسي  از قطب شمال تا اقيانوس هند گسترش داشت ولي در دوران سوم زمين شناسي بر اثر بروز چين خوردگي هايي در كوه آلپ وهيماليا و پيدايش رشته كوههايي مانند قفقاز و آسياي صغير ( تركيه) تجزيه شده و با بالا آمدن قاره اروپا و پيدايش فلات ايران ، درياچه هايي از جمله درياچه خزر بوجود آمد و به جهت اينكه بزرگترين درياچه روي زمين مي باشد همواره درياي خزر ناميده مي شود.

از درياي خزر در اكثر كتب تاريخي نام برده شده است البته اين منابع بيشتر يوناني و ايراني هستند براي اولين بار از درياي خزر ، مورخ و جغرافيدان مشهور يوناني هكاتي ميلتي ( Hekataios milesios) در قرن 6-5 قبل از ميلاد مسيح ، با نام درياي هيركان نام مي برد درقرن پنجم پيش از ميلاد هرودوت مورخ يوناني از بسته بودن درياي خزر و عدم پيوستگي آن با ديگر درياهاي دنيا خبر مي دهد در سال 348 قبل از ميلاد ، ارسطو، درياي خزر را دريايي مستقل مي داند و آنرا هيركاني و كاسپي مي نامد، استرابون جغرافي دان يوناني پيش از ميلاد اطلاعات بهتر و بيشتري از درياي خزر ارائه مي دهد.

اطلاعات دانشمندان  ايراني وعرب كه با آثار مورخان وجغرافيدانان يونان باستان آشنايي داشتند وسيع تر است منجم و رياضيدان شهير ايراني خوارزمي ، مختصات درياي خزر را تعيين كرده است، استخري در كتاب " مسالك و ممالك " خود ، حدود درياي خزر ، جزاير آن ورودهايي كه به آن مي ريزند و نيز شهرهاي ساحلي خزر را نام مي برد. ذكرياي قزويني ، ابوالفدا ، ياقوت حموي ، ابن خرداد، حمدالله مستوفي ، مقدسي و تعدادي ديگر از مورخان و مولفان درباره خزر ، اطلاعات گوناگون و در پاره اي موارد مشابه ارائه داده اند در دهه هاي بعد جغرافيدانان وجهانگردان ايراني وترك ، روس و اروپايي ، اطلاعات زيادتري درباره خزر ارائه داده اند پطراول  دستور داد نقشه درياي خزر را تهيه كنند اين امر در سال 1717 ميلادي بود البته بررسي منظم در مورد درياي خزر در اوايل قرن 18 توسط روس ها آغاز شد.

درياي خزر تقريبا به شكل مستطيل مي باشد از شمال به جنوب 1204 كيلومتر طول دارد و عرض آن در پهن ترين قسمت به 554 كيلومتر و در باريكترين قسمت بين شبه جزيره آبشوران و دماغه كوارالي 202 كيلومتر مي رسد و اما عرض متوسط آن 302 كيلومتر مي باشد و مجموع طول ساحلي خزر 6500 كيلومتر است از اين مقدار 657 كيلومتر آن سواحل ايران مي باشد 820 كيلومتر سواحل آذربايجان 1900 كيلومتر سواحل قزاقستان ومابقي سواحل روسيه مي باشد مساحت خزر در سال 1970 ، 5/376 كيلومتر بود( بدون محاسبه خليج قره بوغاز گل )

ذخاير ماهي : درياي خزر با دارا بودن 850 نوع جاندار آبزي و بيش از 500 نوع گياه يك منبع بسيار غني غذايي مي باشد به همين جهت نه تنها به عنوان يكي از منابع غني شيلات بلكه فراتر از آن خاويار جهان مي باشد منابع درياي خزر از ارزش بالايي برخوردارند و ارزش بازاري آن حدود 10 ميليارد دلار مي باشد.

درياي خزر داراي راههاي گوناگون كشتيراني مي باشد كه هر كدام ازاهميت خاصي برخوردار هستند اين راهها عبارتند از : خط كشتيراني خزر- ولگا- ( Caspian-Volga-Baltic Line) اين خط كشتيراني از يكي از بنادر در درياي خزر شروع مي شود و در شمال خزر وارد مصب ولگا مي شود و تمام طول رودخانه را پيموده و در ساحل فنلاند وارد آبهاي درياي بالتيك مي شود و از آنجا به آبهاي آزاد مي پيوند و در واقع خط كشتيراني خزر - ولگا- بالتيك، كشورهاي شمال اروپا را به بنادر درياي خزر متصل مي كند براي ايران نرخ حمل بار از اين راه در مقايسه با راه آبي خليج فارس 50تا 70 درصد كاهش مي يابد.

خط كشتيراني درياي خزر- درياي سياه- درياي مديترانه ( Mediterranian-Caspian- ShippingLine) اين راه آبي از يكي از بنادر در درياي خزر آغاز و به بندر آستارا خان در سواحل شمال غربي مي رسد و از آنجا وارد شط ولگا شده و پس از طي مسافتي از راه ولگا وارد كانال ولگا - رن مي شود و به طرف درياي سياه پيش مي رود.

خط كشتيراني درياي خزر- درياي سياه - رود دانوب - بالتيك  (Baltic Danube line)  اين خط از يكي از بنادر درياي خزر شروع مي شود و در شمال اين دريا وارد مصب ولگا شده و پس از عبور از كانال ولگا- دن و درياي سياه به دانوب مي رسد كشورهاي شمال و جنوب اروپا و نيز كشورهايي كه دركنار رود دانوب قرارگرفته اند با استفاده از اين خط كشتيراني به يكديگر و به كشورهاي حوزه خزر متصل مي شود.

خليج ها و جزاير درياي خزر : درياي خزر داراي خليج هاي زيادي مي باشد كه هر كدام از اينها در تعادل سطحي آب خزر تاثير دارند كه مهمترين آن آنها خليج قره بوغاز گول مي باشد اين خليج در تعادل سطحي آب خزر اهميت دارد. قيزلار، مانشلاق ، قازاخ و تركمن باشي از ديگر از خليج مي باشد از جزاير خزر مي توان به آبسكون، مانكيتسائو ، چچن، آبشوران، اوغورچي ، چله كن، كولايي و بوزاچي مي شود، نام برد.