توسعه ناپایدار به جان «باغستان قزوین» افتاده است

خبرگزاری مهر، گروه جامعه-سونیا شفیعی*: گرداگرد شهر قزوین را در سه ضلع غرب، جنوب و شرق آن باغی احاطه کرده که باغستان سنتی قزوین شناخته شده است.

باغهایی از این دست در سمنان، اصفهان و قصرالدشت شیراز وجود دارد اما آنچه باغستان سنتی قزوین را از دیگر باغات سنتی کشور متمایز می کند وسعت قابل توجه، بکر و اصیل بودن و تداوم حیات آن تا به امروز با حفظ ویژگی های طبیعی و تاریخی و فرهنگی آن است.

در سال ۹۳ این میراث طبیعی و فرهنگی ثبت ملی شد. ثبت یک اثر اولین گام در جهت حفظ و حفاظت آن اثر است اما آنچه متاسفانه این روزها بیشتر شاهدش هستیم سرعت روند تخریب باغستان است که به بحران بسیار مهم در یک دهه در این استان اخیر تبدیل شده است.

مدیریت غلط شهری و نپرداختن به حفاظت این مجموعه گرانقدر موجب نابودی بخش بزرگی از این باغ ها شده است. مهاجرت های بی رویه، افزایش جمعیت، بزرگ شدن بی حساب شهرها، سوء مدیریت این موضوع و عدم توجه به توسعه پایدار از سوی مدیران شهری آسیب های جدی به این مجموعه زده است.

باغستان در عین دارا بودن ارزش های محیط زیستی برای شهر قزوین یک نوع ارتباط هوشمندانه بین انسان و طبیعت را نشان می دهد. این مجموعه به شکل آبیاری سیلابی  سالیانه محصولات بی نظیری تولید و به مصرف انسان ها می رساند. حوزه های آبخیز محدوده شهر قزوین از جمله رودخانه بازار- دزج، رودخانه زویار، رودخانه دلیچای- رودخانه وشته و رودخانه ارنزک است. این رودخانه های سیلابی منبع تامین آب این مجموعه بی بدیل هستند. باغستان سنتی استان قزوین در منطقه کم آب استان واقع است که با سیلاب های سالیانه رودخانه ها دریک یا دوبار در سال با حداقل مصرف منابع تولید حداکثری را داراست.

این مجموعه نوعی هوشمندی انسان همساز و همگام با طبیعت را نشان می‌دهد که به چه شکل در ارتباط و تعامل با طبیعت ضمن بهره گیری کمتر ازآن بیشترین بهره برداری بدون آسیب را در پی داشته است. این مجموعه از آنجایی حائز اهمیت است که پاسخ در خور و هوشمندانه نیاکان این سرزمین به معمای زیستی این منطقه بوده است.

دگرگونی اجتماعی و اقتصادی و توسعه بی رویه شهر بدون توجه و در نظر داشتن حفظ باغات این مجموعه فرهنگی و طبیعی را در معرض خطر قرار داده است.

در حال حاضر با تایید مصوباتی جهت تغییر کاربری اراضی باغستان و حریم آن در نقاط مختلف، این مجموعه طبیعی و فرهنگی در معرض تهدید قرار دارد. مواردی که اخیرا در حوزه باغستان قزوین رخ داده است صاف کردن مرزها و قطع شدن تعدادی از درختان کنار کوی دادگستری است که این منطقه طبق نقشه ها جز حریم شهر به شمار می‌رود.

برخی مقامات استانی می‌گویند این زمین ها دارای مجوز تغییر کاربری هستند اما آنچه مهم است توجه به این نکته است که این مجوز مربوط به زمانی است که قزوین ضمیمه استان زنجان بوده است و در کنار این شورای عالی معماری و شهر سازی در سال ۹۴ تاکید کرده که هیچ تغییر کاربری در ۲۵۰۰ هکتار باقی مانده از ۴۵۰۰ هکتار باغستان مجاز نیست و بر این  اساس توافق قبلی ملغی است و برای این تغییر کاربری باید رای کمیسیون تبصره یک ماده یک را بگیرد.

مهمترین مسئله این است که این تغییر کاربری فقط مختصص این قسمت باقی نخواهد ماند و تجربه و سوابق پیشین نشان می دهد که هر قسمت از باغستان که در چند دهه اخیر مورد تعرض قرار گرفته، اندک اندک به بخش های دیگر هم سرایت کرده است.

منطقه دیگر مورد تهدید پل قدمی است که با افتتاح این پل ظرف این چند ماه بخشی از باغات سنتی از بین رفته اند و از طرفی باغات حاشیه هم متروک شده اند. این محل به نام کتاباد شناخته شده است. از ویژگی های مهم باغستان ارتباط باغات با هم  و طی کردن آن با پای پیاده است. که با راه سازی های اخیر ارتباط در اکثر مناطق باغستان از بین رفته است. تغییر کاربری منطقه کتاباد به سمت ایجاد فضاهای تجاری است.

منطقه در معرض آسیب، منطقه مصلا است که علاوه بر اینکه بخشی از ۲۵۰۰ هکتار باغستان سنتی است محل برگزاری، سنت اصیل و قدیمی پنجاه به در است که مختص فرهنگ قومی و تاریخی مردم قزوین است. روز ۱۹ اردی بهشت هر سال مردم این منطقه به این نقطه از شهر که مسجد کوچکی در دل باغات است می روند و علاوه بر تفریح در سال های پر آبی نماز شکر و در سال های کم آبی نماز باران می خوانند.

قسمت دیگر از این باغات در معرض تهدید، در دل باغستان نیست ولی از باغات حریم باغستان به حساب می آید و جز منظر فرهنگی باغستان محسوب می شوند اما برخی مدیران در حال گرفتن مجوز برای تغییر کاربری ۱۷۰ هکتار از باغات در حاشیه ضلع غربی باغستان معروف به ناصرآباد هستند. با این حال باعث تعجب خواهد شد اگر بگوییم که این تغییر کاربری و ویران کردن باغات به منظور احداث میدان میوه و تره بار خواهد بود و بیشتر باعث تعجب خواهد شد اگر بگوییم که در حال حاضر میدان تره بار و خشک بار قزوین در حدود ۲ هکتار است.

فشار برای تغییر کاربری این منطقه در شرایطی است که این باغات حاشیه مشکل آب ندارند و بدون آبیاری منظم می توانند سال های سال به حیات خود ادامه دهند. مدیران فاقد دانش ارزیابی و دور اندیشی لازم امروزه برای پیشبرد اهداف اجتماعی و سیاسی خود بدون نگاه به فردای این سرزمین به راحتی سخن از مصوبه و تغییر کاربری مناطقی می‌دهند که قدمت چندین صد ساله آنها نشان از درایت و دوراندیشی گذشتگان دارد که کاملا به این درک رسیده بوده که چگونه و با چه ابزاری و به چه میزان از طبیعت بهره برداری کند.

با نابودی این باغات علاوه بر از دست دادن یک مجموعه بی نظیر و فرهنگی و تاریخی، در آینده نه چندان دور وضیعت ریزگردها و ذرات معلق در شهرهای پیش روی قزوین و حتی خود شهر قزوین بسیار دهشتناک خواهد بود. این در شرایطی ایست که اتفاقاتی از این دست در شهرهای دیگر چون قم و کاشان هم در حال وقوع است و با یک حساب سرانگشتی می توان آنچه امروز خوزستان درگیر آن است را در دهه پیش رو برای تهران هم مجسم کرد.

* کارشناس ارشد محیط زیست