دیپلماسی فرهنگی باطعم اقتصاد/ موانع جهانی‌شدن نمایشگاه کتاب تهران

خبرگزاری مهر-گروه فرهنگ: در میان تمامی فراز و فرودهای برگزاری سی‌امین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در سال جاری، برنامه‌های بخش‌بین‌الملل نمایشگاه کتاب به ویژه در زمینه حضور مهمانان خارجی و امکان استفاده ازحضور این افراد در این فرصت؛ گامی رو به جلو محسوب می‌شد.

در همین زمینه برای نخستین بار نمایشگاه کتاب تهران بخشی را با عنوان «گلوبال بوک مارکت» (Global Book Market) ایجاد کرد که در آن آژانس‌های ادبی، ناشران و فعالان نشر بتوانند قرارهای ملاقات کاری خود را با ناشران و موسسات غیرایرانی سامان دهند که حاصلش برگزاری بیش از ۱۵۰ نشست مفیدکاری و منجر به نتیجه در این بخش بود. در کنار آن ایجاد سرای بازار جهانی کتاب هم فرصتی بود که در مدت برپایی آن بخش قابل توجهی از نویسندگان، مترجمان، بورسیه‌های مهمان، ناشران و فعالان فرهنگی ایران و خارجی به گفتگو در زمینه بسترهای مشترک فعالیت در عرصه نشر پرداختند.

با این همه این سوال کماکان مطرح است که نمایشگاه کتاب تهران با امکانات و ظرفیت فعلی تا چه اندازه با حرکت به سمت توسعه چنین ساختاری همخوانی دارد و این تجربه در نخستین گام برگزاری خود تا چه اندازه موفق بوده است.

راه تازه پیش پای نشر ایران در جهان

احمد شاکری مدیر بازار جهانی کتاب در نمایشگاه کتاب در این زمینه به مهر می‌گوید: برای رسیدن به ارزیابی آنچه امسال در بخش «گلوبال بوک مارکت» رخ داد باید به بازخوانی گذشته بپردازیم. سابق بر این تلقی دیگری از بازار جهانی کتاب در نمایشگاه کتاب تهران وجود داشت. تا همین چند سال قبل بخش بازار جهانی کتاب در نمایشگاهی که در مصلی برگزار می‌شد شکل و شمایل متفاوتی داشت. حرکتی که در سالیان اخیر در حوزه بین‌الملل انجام شد و یکی از ثمره‌هایش ایجاد بخش «Global Book Market» شد، حاصل تفکری است که سعی کرد این بخش را برای نزدیکی به تعاریف جهانی آن نزدیک کند.

شاکری در ادامه این مساله را اینگونه توضیح می‌دهد: وقتی شما در نمایشگاه‌های درجه یک کتاب جهان مانند فرانکفورت و یا پاریس و یا هر نمایشگاهی که مساله کپی‌رایت و بیزینس اقتصادی نشر برایش مهم است، قدم می‌گذارید، فضایی با عنوان «Global Book Market» وجود دارد که در آن فعالان اقتصادی نشر که الزاما ناشر نیستند بتوانند کار خود را پیش ببرند؛ یعنی مکانی برای تماس و ارتباط میان آژانس‌ها و واسطه‌های ادبی، نویسندگان و نمایندگان کشورهای حاضر در نمایشگاه‌ها برای ثبت تفاهم‌نامه‌های تجاری و کاری از پیش تعیین‌شده.  

احمد شاکری. مدیر بازار جهانی کتاب نمایشگاه کتاب تهران

فرهنگ با طعم دیپلماسی اقتصادی

وی در ادامه به این مساله می‌پردازد که در تمامی کشورهای جهان، برگزاری نمایشگاه کتاب دو هدفِ توسعه دیپلماسی اقتصادی و توسعه دیپلماسی فرهنگی قابل احصا است و ایران در سال‌های اخیر از منظر دیپلماسی اقتصادی در نمایشگاه کتاب کم جلوه بوده است.

کارنامه ایجاد بخش رایت سنتر در نمایشگاه کتاب تهران که عمده آن کارکرد غیرنمایشگاهی دارد با وجود اینکه قابل اعتنا و پذیرش است اما تا رسیدن به یک نمونه و الگوی موفق منطقه‌ای و جهانی راه زیادی را در پیش دارد.شاکری در ادامه توضیح می‌دهد: در جلسات مختلفی که برای آسیب‌شناسی نمایشگاه سال قبل برگزارشد مسوولان امر به این نتیجه رسیدند که نمایشگاه سی‌ام در بخش بین‌المللی خود باید هم وجه نمایشگاهی و هم وجه فروشگاهی را تقویت‌ کند.

وی افزود: بر این اساس در کمیته امور بین‌الملل بحث دیپلماسی فرهنگی و اقتصادی نشر در کنار هم به پیش رفت که شامل کشور و شهر مهمان ویژه، بورسیه‌های مهمان نمایشگاه و موضوعاتی از این دست می‌شد. بازار جهانی کتاب به عنوان یکی از بخش‌های این کمیته تا حدی که توانست و بضاعتش را داشت به ایجاد یک «Global Book Market» در نمایشگاه کتاب نزدیک شد.

کارنامه یک بخش بکر و تازه در نمایشگاه کتاب

با این مقدمه بد نیست که به کارنامه این بخش نیز در نمایشگاه سی‌ام نگاهی بیاندازیم. در فراخوانی که امسال برای برگزاری این بخش از سوی موسسه نمایشگاه‌های فرهنگی ایران منتشر شد، تمامی ناشران و موسسات نشر داخلی و خارجی برای حضور در این بخش و در اختیار گرفتن میزی برای انجام امور کاری خود در حیطه نشر بین‌الملل مورد دعوت قرار گرفتند اما ناشران مطرح و موفق داخلی و نیز خارجی از این مساله استقبال محدودی به عمل اوردند و دو طرح «تاپ» و «گرنت» معاونت امور فرهنگی وزارت ارشاد، اژانس ادبی نوروز و بنیاد سعدی به عنوان فعالان در حوزه حمایت از توسعه نشر و ادبیات فارسی به همراه دو اژانس ادبی پل و تماس، انتشارات شمع و مه و نماینده‌ای از نمایشگاه کتاب فرانکفورت و دو کشور ایتالیا و چین موفق به حضور در این بخش از نمایشگاه شدند.  

شاکری در پاسخ به سوالی درباره اینکه علت استقبال نکردن ناشران خارجی از این بخش با وجود اینکه بر اساس نمونه‌های موفق بین‌المللی خود شکل گرفته بود در چه چیزی نهفته است، عنوان می‌کند: مساله اصلی در موضوع کپی‌رایت نهفته است که هنوز برایش چاره‌اندیشی نکرده‌ایم. ما تا زمانی که در این زمینه به اجماع نرسیم، در مقابل سوال ناشران و آژانس‌های ادبی غیر ایرانی در زمینه همکاری متقابل پاسخ روشنی برای ارائه نداریم؛ هرچند تجربه‌های خوبی در خصوص خرید و فروش کپی‌رایت توسط ناشران داخلی هست.  

‌

دو تجربه پیش روی یک نمایشگاه

وی در همین زمینه از کشور ترکیه مثال می‌زند که توانست با حل مساله کپی‌رایت و سرمایه‌گذاری به روی ادبیات نویسندگان خود را نه تنها در دنیا مطرح  که با آثار نویسندگانش موفق به کسب جایزه نوبل نیز بشود.

شاکری تاکید می‌کند مساله جالب در مورد ترکیه این است که نویسنده برنده نوبل از نظر سلیقه سیاسی با دولت ترکیه همگام نیست اما اقتصاد نشر و دیپلماسی فرهنگی کشور این مساله را حل و توجیه کرده است. شاکری بر همین اساس معتقد است نشر ایران نیز برای کسب سهم قابل اعتنا از بازار جهانی کتاب باید از قید و بند سلائق رها شده و تکلیف خود را با مساله کپی‌رایت نشر روشن کند.

شاکری: وقتی ساختار یک نمایشگاه مدام تغییر کند و خیلی از بخش‌ها در زمان ناکافی به برنامه‌ریزی بپردازند، نمی‌شود انتظار داشت که مدل نمایشگاه‌های فرانکفورت یا پاریس در تهران ایجاد شود.وی در این زمینه به این مساله نیز اشاره دارد که بخش عمده حل ماجرای کپی‌رایت بر عهده بخش خصوصی نشر ایران است که به باور وی آنطور که باید با صدای بلند نگفته‌ است که خواستار حل مساله کپی رایت است.