به گزارش خبرنگار مهر، دیدار با "کوشکی" یوزپلنگ بچه سالی که در شرایط نیمه اسارت و در 10 کیلومتری شرق جاجرم شهرستانی در شمال شرقی ایران زندگی می کند، بهانه سفر کاروان خبرنگاران محیط زیست رسانه های کشور به خراسان شمالی در مجاورت کویر میاندشت و در دل زیستگاه یوز ایرانی بود.
سفر طولانی با هشدارهای مشاوران پروژه بین المللی حفاظت از یوزپلنگ آسیایی(ایرانی) آغاز شد. جمله های هشدار آمیز و تذکرات تخصصی: " آنچه شما خبرنگاران باید درباره کوشکی بدانید!" جمله معترضه ای که همان ابتدا با طعنه مرادی رئیس روابط عمومی سازمان محیط زیست همراه شد: "بایدی در کار نیست!"
اما مشاوران حرف خود را باید می زدند: "کوشکی بچه یوزپلنگی که در شرایط نیمه اسارت و جهت تحقیقات ویژه در فنسی 10 هکتاری نگهداری می شود، به شدت حساس و نیازمند رفتاری توام با آرامش از سوی شما خبرنگاران، عکاسان و تصویربرداران است، لطفا هنگام دیدار با او از بروز هیجانات خود پرهیز کنید!" کلیشه ای ناآشنا برای خبرنگاران اما جدی و ضروری برای حافظان و طراحان طرح حفاظت در اسارت. قصه از همین جا آغاز شد.
کوشکی یوزپلنگی تنها بود با رد سیاهی از اشک بر چشمهای مغموم و خالهای تو خالی که به خاکستری می زد و او را از همزاد تاریخی اش "پلنگ" برای ما متمایز می کرد. نشانه هایی که مشاوران پروژه بین المللی حفاظت از یوزپلنگ آسیایی علل اصلی شکار یوز پلنگ و خطر انقراضش را ناآگاهی شکارچیان از این نشانه های ساده می دانستند.
علیرضا جورابچیان رئیس پروژه بین المللی حفاظت از یوز آسیایی که - حالا تنها در ایران می زید - یکی از علل اصلی شکار یوز و نابودی این گونه منحصربفرد را نا آشنایی مردم با یوزپلنگ می داند:" یوز پلنگ نماد حیات وحش ایران است. خیلی ها یوز پلنگ را با پلنگ اشتباه گرفته اند و خیلی ها به دلیل ترس از "پلنگ"، "یوز" را کشته اند!" اما فرقی نمی کند به نظر می رسد آنچه باعث نابودی حیات وحش ایران شده، نبود فرهنگ صیانت و همین طور نبود مکانیزم قدرتمند برای ایجاد بستر فرهنگی حفاظت از محیط زیست و حیات وحش در میان مردم است.
کوشکی یوزپلنگ تنها با اندامی زیبا و و قواره ای گربه گون، پشت تپه ای کوچک در فاصله صد متری کاروان هیجان زده خبرنگاران و چشمهای نگران محیط بانان تلاشگر زیستگاه میاندشت استتار کرده است. شهریاری رئیس اداره محیط زیست خراسان شمالی اولین کسی است که گربه سان زیبای اسیر را پشت فنس و لابه لای بته های همرنگش دیده است. تلاش دارد به من بفهمانده که یوز چطور خودش را همشکل طبیعت کرده تا از چشمان بی تاب ما بگریزد.
در قفس گشوده شد. آرام آرام وارد فنس شدیدم تا با کمینی ساده در 10 هکتار فنس کشیده شده پناهگاه حیات وحش میاندشت، رفتارهای این گربه سان در معرض خطر را مطالعه کنیم و با دوربینهای عکاسان و ثبت چشمهایمان برای اولین بار صحنه شکار تیزپا ترین دونده کره زمین را از نزدیک ببینیم.
همه چیز اما بر خلاف انتظار پیش رفت. جماعت خبرنگار با مشاهده کوشکی، گرفتار همان ضعف تاریخی - فرهنگی شدند که سالهاست دودمان حیات وحش ایران را به باد داده است. هیجان زده به سمت کوشکی دویدیم. اتفاقی که نباید می افتاد. یوز اسیر، مضطرب و هراسناک دوید تا از ما بگریزد ولی ما از پی اش دویدیم تا به او نزدیک شویم. اتفاقی که به شدت موجبات افسردگی جورابچیان رئیس پروژه بین المللی را فراهم کرد.
این متخصص حفاظت از محیط زیست در اینباره معتقد است:" یوزپلنگ به شدت حساس است و می ترسد و استرس ناشی از این هجوم می تواند ساختارهای عصبی و سیستم ایمنی این پستاندار را با آسیب های جدی مواجه کند. کوشکی حیوانی برای انجام مطالعات تحقیقاتی است."
با این حال اما زندگی کوشکی بسیارغم انگیز است. جورابچیان درباره کوشکی و علت نگهداری اش در فنس پناهگاه میاندشت جاجرم، به خبرنگاران گفت: " کوشکی زمانی که یک توله بود توسط سه چوپان شکار شد و در حالی که آنها قصد کشتن این یوزپلنگ را داشتند، مردی شکارچی به نام کوشکی، قصد کرد بچه یوزپلنگ را از چوپان بخرد. کوشکی بعدها به سازمان محیط زیست هدیه شد تا این یوزپلنگ به پناهگاه میاندشت در خراسان شمالی انتقال یابد و زمینه فعالیتی علمی تحقیقاتی برای مرکز مطالعات پروژه بین المللی حفاظت از یوز پلنگ را فراهم آورد."
کوشکی یوزپلنگ چاق پناهگاه حیات وحش میاندشت، نای شکار نداشت. بسکه ترسیده بود! محیط بانی که خرگوش وحشی برای جلسه تمرینی شکار تصنعی یوز را در دست داشت، ساعتی می ماند که خرگوش را رها نکرده بود. خرگوش وحشی وقتی برای شکار یوز رها شد که دیگر دیر شده بود و ماهیچه های اندامش به دلیل تقلای زیاد از هم پاره شده بود و وقتی جلوی یوز به زمین گذاشته شد، هیچ حرکتی نکرد. یوز به تن خرگوش لگدی آرام زد و چون خرگوش وحشی بی جان و بی حرکت افتاده بود، ساده از ناهار آن روزش گذشت!
حسین زاده محیط بان کهنه کاری که مدتها بود این صحنه بی نظیر را انتظار می کشید، دوربینش قدیمی اش را به سینه آویزان و سیگارش را به هوا پف کرد و زیر لب گفت:" یوز برای شکارش می دود ولی امروز ندوید" و غمگین شد! عکاسان و خبرنگاران اما در هوای پاک کویر میاندشت راضی برگشتند. بالاخره یوزپلنگی ایرانی را از نزدیک دیدند که با آنها دویده بود.
جورابچیان در باره چاقی کوشکی گفت: " وقتی یوز بی تحرک است و غذای آماده در اختیار دارد چاق می شود." اما کوشکی به زودی از تنهایی در می آید و جفت ماده ای زندگی مشترک با او را اغاز می کند. با این همه کوشکی به زودی به طبیعیت بر می گردد.
با این حال طرح حفاظت از یوزپلنگ آسیای پروژه‌اى چندوجهى است که با مشارکت سازمانهاى ملى و بین‌المللى – حفاظت از محیط زیست (DoE)، برنامه توسعه سازمان ملل (UNDP)، تسهیلات جهانى محیط زیست (GEF) و همکارى با جامعه حفاظت از حیات وحش ، صندوق حمایت از یوزپلنگو اتحادیه بین المللى حفاظت از محیط زیست(IUCN) – از شهریور ۱۳۸۰ به اجرا درآمده است. این اطلاعاتی عمومی است که در تارنماهای اینترنتی مربوط به یوز پلنگ یافت می شود.
هدف طرح، حفاظت از یوزپلنگ آسیایى، به تبع آن مجموعه حیات وحش کمیاب و در معرض انقراض و زیستگاه طبیعى آنها در ایران است که با حمایت و همکارى تشکلهاى محلى صورت خواهد پذیرفت. دستیابى به این هدف از طریق مدیریت مشارکتى، آموزش و آگاه سازى، اقدامات مستقیم در جهت بهبود اجراى قانون و مقررات، و پژوهشها ممکن خواهد بود. اقدامات ضرورى نیز براى بهبود وضعیت یوزپلنگ در آینده نزدیک صورت خواهد گرفت تا جمعیت قابل رشد بتواند از تاثیرات درازمدت فعالیتهاى اصلى طرح بهره جوید.
البته مدیر پروژه یوزپلنگ آسیایی درباره جمعیت یوز و علل نزدیکی انقراض این گونه می گوید: قبل از شروع پروژه جمعیت این گونه در حدود 15 قلاده بوده و مرحله اول طراحی پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی با اعتباری بالغ بر 25 هزار دلار در تمامی زیستگاه ها به اجرا درآمد که نتیجه آن تدوین پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی با اعتباری بالغ بر 725 هزار دلار از سوی سازمان بین‌المللی (GEF) و سازمان محیط زیست در شهریور در سال 80 منجر شد و پس از 7 سال در خرداد سال 87 به پایان رسید اما با حمایت سازمان بین المللی (IUCN) این پروژه مجدداً 4 سال دیگر تمدید شد.
با تلاشهای پروژه بین المللی و انتشار تصاویر تهیه شده از دوربین های تله ای و همین طور تلاش محیط بانان و عکاسان حیات وحش کشور، درک علمى و عملی درباره یوزپلنگ رو به افزایش است و اطلاعات مربوط به زیستگاه ها، طعمه ها، اکوسیستم (بومفسازگانى) که در آن زندگى میکند و تهدیدات موجود از جانب انسان و تمامى فعالیتهای مرتبط به حیات یوز در دسترس همگان قرار دارد.
ایجاد همکارى مدیریتى موثر براى حمایت و نگهدارى زیستگاهها و گونه هاى در حال انقراض لازمه موفقیت طرح است. تسهیلات جهانى محیط زیست سازمان ملل متحد، دولت جمهورى اسلامى ایران، سازمانهاى دولتى و غیردولتى دیگر نیز قادر خواهند بود به اندوخته تجارب مدیریتى غنا بخشیده و براى حفاظت و استفاده از بیومفهاى خشک آسیبفپذیر از این تجارب استفاده کنند، که خود موضوع مهمى در کنوانسیون تنوع زیستى است.
با این حال روز نهم شهریورماه به عنوان روز حفاظت از یوزپلنگ نام نهاده شده است تا یوز پلنگ در حافظه تاریخی ایرانیان به عنوان نماد حیات وحش یادگار بماند.
------------------------
گزارش: جواد حیدریان
* تیتر از مجموعه داستان " یوز پلنگانی که با من دویده اند" نوشته بیژن نجدی