علم‌ورزی عملی عقلانی و انتقادی است

آنچه در پی می‌آید گفتگوی مبسوط خبرنگار مهر با دکتر مقصود فراستخواه است:

*از آن‌جایی که وقتی از «آموزش» سخن می‌گوییم هم‌زمان مسأله انسان نیز مطرح می‌شود بنابراین ما از همان ابتدا با مسأله‏ای از پیش تعریف شده مواجهیم یعنی با ساختارهای مفهومی و زبانی و زمینه‌های تاریخی، فرهنگی و اجتماعی‏ای که نمی‌توان به سادگی از آنها چشم پوشید؟

- آموزش علم مدرن در ایران از ابتدا بحث‌انگیز بود. علم مدرن حاصل «نظام نوینی از دانایی بشر» و مبتنی بر سوژه‌گی بشر و عقل خود بنیاد او بود، اما ساختارهای مفهومی متداول و متعارف ما با این نظام جدید دانایی فاصله و بلکه مشکل داشت. در علم مدرن، شکاکیت، سازمان‌یافته بود در حالی‌که ساختارهای مفهومی ما بر روی یقین‌های ساده جازم قرار داشت. علم مدرن بر وفاداری به نتیجه نامتعین تفحص آزاد بشری در باب امور عالم و آدم بدون جانبداری تأکید می‌کرد ولی در ساخت باورهای ما امکان و مجوزی برای عبور از مسلمات و مقبولات و خط قرمزها وجود نداشت. البته منظور بنده این نیست که علم مدرن در غرب به طرز ناب و خالصی وجود داشت. رهیافتهای نوین فلسفه علم، جامعه‌شناسی معرفت، جامعه‌شناسی علم و مطالعات علم نشان می‌دهد که علم نیز از یک‌سو با متافیزیک و پارادایمها و از سوی دیگر با ساخت اجتماعی و علایق گروه‌ها نسبت دارد و در خلأ صورت نمی‌گیرد اما با همه این اوصاف، علم مدرن و پسامدرن مبتنی بر خود اندیشی و خود گردانی بشری و خرد انتقادی و خطاپذیری و چندگرایی است اما بخش بزرگی از ساختارهای مفهومی ما از اینها گریز و استنکاف دارد.

* آیا می‌توان گفت که راه ما به جهان علم مدرن مسدود است؟

- البته من قائل به این نیستم که سنتهای مفهومی ما برای همیشه و به طور مطلق نسبت به علم‌آموزیِ مدرن، انسداد و امتناع دارند چون به نظر من، سنتهای فکری ما همان‌طور که محدودیتهایی دارد، امکاناتی هم هر چند نهفته در او هست؛ از سوی دیگر، ساختارهای مفهومی، اموری نیستند که یکباره آمده‌اند و برای همیشه هستند، بلکه در معرض تحول و تعارض و تکثر هستند؛ به تعبیر گیدنزیِ کلمه ما نباید به «بودن ساختار» بلکه به «شدن ساختار» (structuration) بیندیشیم. ساختار مفهومی می‌تواند از بیرون نقد شود و حتی مضامین مضمری از درون او به میان بیاید، تعارضهایی به وجود بیاورد و نظم موجود ساختار را بر هم بزند. فکر اعتزالی و نیز پدیده‌هایی همچون خیام، زکریای رازی، بیرونی و ابن مسکویه شواهدی تاریخی از امکانات بالقوه موجود در اقلیم و آب و هوای مفهومی ما بودند. در حال حاضر نیز شاهد تحولاتی در جهان زندگی ایرانی هستیم و گروه‌های جدید اجتماعی ما، با هنجارها و شیوه‌های جهانشمول علم و دنیای ارتباطات و اطلاعات محشور هستند اما سیستم‌های رسمی و ساخت مسلط مفهومی ما همچنان  با نظام نوین دانایی و علم مدرن مشکل دارد. در همین جا نتیجه می‌گیرم که نظامهای رسمی آموزشی ما تنها از طریق تعامل با همین جهان زندگی نوپدید ایرانی و سازگاری فعال با تحولات جهانی است که می‌توانند توسعه یابند و مشروعیت و کارایی پیدا کنند.