به گزارش خبرنگار مهر در رشت، روضه خوانی، دسته گردانی و تعزیه خوانی سه گونه عمده مراسم عزاداری ماه محرم در استان گیلان است.
مراسم سوگواری دهه اول محرم با روضه خوانی در مساجد تا آخر ماه ادامه پیدا می کند و تعزیه خوانها نیز در این مدت در روستاها و شهرهای مختلف کارشان را پی می گیرند.
ماه صفر نیز از این جهت در واقع دنباله ماه محرم است و مجالس عزاداری کم و بیش تا روز بیست و هشتم صفر، روز وفات حضرت پیامبر(ص) و شهادت حضرت امام حسن (ع) در مساجد برپا است.
روز بیستم صفر، اربعین عاشورا و روز بیست و هشتم در مساجد علاوه بر روضه خوانی، سینه زنی می کنند و غذای نذری می پزند، شربت، حلوا، خرما و خوردنیهای دیگر خیرات می دهند.
در گیلان تعزیه خوانی هم در روزهای سوگواری حضرت امام حسین (ع)، در ماه محرم و نیز در برخی از ماهها برگزار می شود به ویژه در روستاها دو ماه آخر تابستان و فصل پایان کار و فعالیتهای زراعی، هنگام رواج تعزیه خوانی است.
اما به جهت نقش اصلی و محوری تعزیه به عنوان بخشی از مراسم سوگواری ماه محرم، در این مقوله و در شمار مراسم سال قمری آورده می شود، تعزیه خوانی در گیلان از جهت روش، شیوه اجرا و نوع تعزیه نامه زیر نفوذ و تاثیر قزوین است.
در شهرهای گیلان تعزیه خوانها محلی هستند و گروههای تعزیه خوان گیلان تا شهرها و روستاهای جلگه ای مازندران نیز می روند.
در قسمتهای کوهستانی، تعزیه های ایام ماه محرم اغلب از سوی افراد محلی خوانده می شود و در غیر ماه محرم گروههای تعزیه خوان طالقانی و قزوینی نیز به این حدود می آیند.
در گیلان مکان خاصی برای خواندن تعزیه ساخته شده باشد، وجود ندارد
در گیلان مکان خاصی که به منظور خواندن تعزیه ساخته شده باشد، وجود ندارد و فضای باز جلوی مسجدها را " تکیه " می نامند و مجالس تعزیه در آنجا برگزار می شود، " تکیه سردار معتمد در سنگر " و " تکیه چارده " از تکیه های مشهور هستند.
در گذشته جاهای که چند تکیه وجود داشت، گاهی یک تعزیه را چند قسمت می کردند و هر قسمت را در یک تکیه اجرا می کرد و مردم هم به دنبال تعزیه خوانها از یک تکیه به تکیه دیگر می رفتند، تا بقیه تعزیه را تماشا کنند.
در لاهیجان که هشت تکیه داشت، این شکل تعزیه خوانی از قدیم معمول بود، اما تعزیه خوانی به شکل متحرک، آنطور که در شهرهای مرکزی ایران رواج داشته و صحنه های مختلف و متعدد یک مجلس تعزیه به صورت عبوری خوانده می شود در گیلان معمول نبوده است.
مجلس تعزیه خوانی معمولا یک یا چند بانی دارد، بانی ممکن است هر ساله ثابت باشد و یا اینکه برحسب مورد، کسی یا کسانی بانی شوند و مخارج برگزاری تعزیه را بپردازند.
مجالس تعزیه دهه اول ماه محرم در شهرها همیشه بانی های ثابت داشته که در قدیم معمولا مالکان و بازرگانان عمده بوده اند، دور زدن و پول جمع کردن در تعزیه های که بانی دارند، معمول نیست و به طور کلی در تعزیه خوانی گذشته گیلان وجود نداشته است.
به مرور از دههای پیش این شیوه که از سوی گروههای تعزیه خوان غیر بومی و در فصولی غیر از ایام محرم عمل می شد، در میان گیلانی ها نیز معمول شده است تا زمانی که مالکان و بازرگانان بانی تعزیه خوانی بودند، اثاث و لوازم این نمایش مذهبی را نیز خود تهیه می کردند اما در تغییرات اجتماعی دو سه دهه گذشته به تدریج این امر برعهده قشرهای دیگر جامعه قرار گرفت و گروههای تعزیه خوان مجبور شدند خود وسایل و لوازم کارخود را فراهم کنند.
وجود مجالس تعزیه خاص زنانه در گیلان
تغییر در شیوه پرداخت مزد و رواج دور زدن نیز این روند را طی کرده است، در گیلان علاوه بر مجالس عمومی تعزیه خوانی، مجالس خاص زنانه هم وجود داشته است و زنها نیز مانند تعزیه خوانان مرد از لباس و ابزار و وسایل رزمی استفاده می کردند، این مجالس معمولا در خانه ها و در محیط های بسته برگزار می شد.
در گیلان تعزیه نامه ها یا نسخه های تعزیه به زبان فارسی است، اما در برخی قسمتهای آن بیتهای نیز به زبان گیلکی آمده است.
در قسمت غرب گیلان تعزیه نامه ها یا نسخه های ترکی نیز مورد استفاده قرار می گیرد و به طور کلی در قسمت غرب و حوزه تالش تعزیه خوانی به نسبت سایر قسمتهای گیلان رواج کمتری دارد.
صاحبان نقشها در یک گروه تعزیه خوانی مثل هر جای دیگر شامل امام خوان، زنانه خوان، شهادت خوان، علی اکبر خوان، شمر خوان و وردست مخالف یا تخت خوان است.
بچه ها تا حدود دوازده تا سیزده سالگی" بچه خوان " به شمار می آیند، از آن پس اگر صدای خوشی داشته باشند " علی اکبر خوان " و سپس " شهادت خوان " و در سنین بالا " امام خوان " می شوند، در غیر این صورت بچه خوان " وردست مخالف خوان " می شود و پس از آن اگر صدای پرطنین، خشن و پرهیجان و رسای داشته باشد " شمر خوان " و گرنه " تخت خوان " می شود که در نقش یزید، ابن سعد و ... ظاهر می شود.
سرپرست گروه تعزیه خوان " میرزا " نامیده می شود و باید از تعزیه خوانان با تجربه و کارآزموده باشد. میرزا، تعزیه گردان هم هست، نقش افراد را او تعیین می کند و اگر نسخه خوان یا ایفاگر نقشی را کم داشته باشد، پیش از شروع برنامه تعزیه در تدارک یافتن و جبران کمبودها و تکمیل افراد گروه برمی آید.
بستن قرارداد برای برگزاری مجالس و تنظیم برنامه ها از وظایف میرزاست، تقسیم پولی که بنا به قرار داد به گروه داده می شود و یا از طریق دور زدن حاصل می شود، قرار مشخصی دارد که به " بنچه " موسوم است، و بر مبنای قران (ریال) است.
" بچه خوان شمشیر تعزیه خوان است "
به این ترتیب که هر نسخه خوان بنا به قراری که با میرزا داشته است، سهم معینی دارد. معمولا بیشترین سهم از آن میرزا و سپس شهادت خوان و شمر خوان و کمترین سهم از آن بچه خوان است، در صورتی که اگر بچه خوان، بخصوص صدای خوبی داشته باشد، موجب ارج و اعتبار گروه می شود. " بچه خوان شمشیر تعزیه خوان است " و اگر سهم کم می برد به خاطر این است که مسئولیتی در اداره زندگی ندارد. برخی تعزیه خوانان خوب ممکن است خارج از این قرار بنچه، با مقدار پول ثابتی قرار داد ببندند.
گروه های زنانه گاهی برای مجلس خود قبض و به اصطلاح " یارمه " می فروختند، در روزهای دهه اول محرم تعزیه های معینی اجرا می شود که ترتیب آنها متناسب با ترتیب زمانی وقایع قبل از عاشورا است مانند مسلم، طفلان، حر، علی اکبر و قاسم، روز عاشورا هم ویژه تعزیه حضرت امام حسین (ع) است و در غیر از ماه محرم مجالس برحسب نظر و یا نذر بانیان و مجریان آن اجرا می شود، جزء در روز بیست و یکم ماه رمضان که اگر در جای تعزیه خوانی داشته باشند، بطورحتم مجلس شهادت حضرت علی (ع) خواهد بود.
به هر حال هنر تعزیه در گذشت زمان تغییراتى را به خود دیده اما هنوز هم جزو اصیل ترین و پرسابقه ترین هنرهای ایرانی و اسلامی مردمان این سرزمین است.
در استانهای مختلف از شمالی ترین شهرها و روستاهای کشور تا جنوبی ترین آنها و از پهنه کویر تا حاشیه های زاگرس و البرز و از دریای خزر تا خلیج فارس در ایام محرم تعزیه برگزار می شود.
تحقیقات نشان می دهد شکل رسمی و آشکار این سوگواری به روایت ابن اثیر مورخ، ادیب و دانشمند قرن ششم، نخستین بار در زمان حکمرانی آل بویه صورت گرفت.
در دوران حکومت سلطان محمد خدابنده نیز شیعیان بیشترین استفاده را در اجرای مراسم سوگواری و بزرگداشت خاندان پیامبر(ص) می کردند اما سوگواری ها در آن دوره سبک مشخصى نداشت اما به تدریج و به مرور زمان، عزاداری ها براى حضرت اباعبدالله (ع) شکل و شیوه مشخصی پیدا کرد.
اجرای مراسم تعزیه و شبیه خوانی از جلوه های سوگواری های مردم است، بررسی های تاریخی مؤید آن است که این سوگنامه نمایشی، نوع تکامل یافته ای از دسته های سینه زنی، مرثیه خوانی و نوحه سرایی است.
مدیرکل تبلیغات اسلامی گیلان با اشاره به اینکه تعزیه معراج انسان است، گفت: این مراسم ضمن ایجاد ارتباط میان بنده و پروردگار، او را به درستی با حقایق و وقایع دشت کربلا آگاه می کند.
تعزیه اسطوره و تاریخ نیست بلکه فراتر از آن است
حجت الاسلام جمال یاری افزود: تعزیه اسطوره و تاریخ نیست بلکه فراتر از آنهاست به گونه ای که سروده های آن را نمی توان در میان اشعار هیچ یک از شاعران بلند آوازه جهان پیدا کرد.
وی ادامه داد: تعزیه خوانی دارای آداب و اصولی است که با رعایت آن و برپایی مراسم عزاداری امام حسین (ع) می توان در بازشناسی زوایای واقعه کربلا ، گام مهمی برداشت.
مدیرکل تبلیغات اسلامی گیلان گفت: تعزیه میراث فرهنگى - آئینى کشور است و تعزیه خوانها هر سال خود را براى این نمایش آماده می کنند تا این میراث زنده بماند و نسلهای بعد نیز از آن بهره ببرند.
وی همچنین با اشاره به اینکه تعزیه نامه یا " نسخه " نیز به عنوان یکى از اصلی ترین متن هاى شبیه خوانى دراختیار تعزیه خوانان قرار دارد، افزود: تعزیه نامه، متنى است که تعزیه گردان براى اجراى تعزیه اى گرد آوری یا نگارش و پیش از آغاز تعزیه، میان شبیه خوان ها پخش می کند.
یاری با اشاره به اینکه تعزیه خوانی در استان جایگاه والایی دارد و مردم از این برنامه ها به خوبی استقبال می کنند، یادآورشد: تعزیه در این استان علاوه بر محرم و صفر در مناسبتهای سوگواری ائمه اطهار (ع) به ویژه دهه فاطمیه نیز برگزار می شود.
به هر حال در گیلان علاوه بر تعزیه های که در سایر نقاط ایران اجرا می شود، چند تعزیه خاص هم وجود دارد از جمله مجلس تعزیه " حضرت شاهزاده ابراهیم " که بقعه و بارگاهش در قسمت های کوهستانی شفت قرار دارد و مجلس تعزیه " حضرت سید جلال الدین اشرف " که مزارش در آستانه اشرفیه مهمترین زیارتگاه مردم گیلان است.