رشت - خبرگزاری مهر: گرچه بارش باران در گیلان زیاد است و اغلب این بارندگی ها در فصول غیر زراعی صورت می گیرد اما جای تاسف است که این آبها بی هدف و بلااستفاده و ذخیره سازی به دریا می ریزد.

به گزارش خبرنگار مهر در رشت، کارشناسان تاکید دارند بارندگی ها در فصول غیرزراعی باید بعنوان یک منبع مطمئن و پایدار برای کشاورزان ذخیره سازی و مهار شوند و برای ایام آبیاری بصورت دائمی و مستمر در دسترس کشاورزان باشند.

بنابراین منابع مهمی که در ذخیره سازی بارندگی ها در فصول غیرزراعی درشمال کشور نقش موثری داشته و می تواند آب مورد نیاز بموقع مزارع کشاورزی را تأمین کند، " آببندانها " هستند.

آببندانها سرمایه ملی رو به فراموشی

آببندانها به عنوان سرمایه ملی در توسعه کشاورزی استانهای شمالی کشور نقش اجتناب ناپذیری دارند که متاسفانه در وادی فراموشی قرار دارند.

آنچه که مسلم است دسترسی به آب مورد نیاز و کافی در فصل زراعی، همواره یکی از دغدغه های کشاورزی ایران به ویژه در مناطقی که کشت محصولات آبی داشته، بوده است.

برای رفع این مشکل درشمال کشور، ازگذشته های دوراستخرهای خاکی به ابعاد و مساحتهای مختلف با توجه به میزان اراضی پایین دست برای ذخیره آب ناشی از نزولات جوی در نیمه دوم سال، حفر شده است.

آببندان در واقع یک استخر ذخیره آب خاکی است که از گود کردن و خاکبرداری یک محدوده و ریختن و کوبیدن و ایجاد دیواره و حصار دور این محدوده به وجود می آید، البته در برخی موارد نیز توپوگرافی منطقه، محل آببندان را به طور طبیعی به وجود آورده و با قدری گود و محصور کردن آببندان ساخته شده است.

آببندانها مختص استانهای شمالی کشور هستند

به نوعی می توان گفت که این سازه ها مختص استانهای شمالی کشور هستند و در هر یک از این استانها نیز نام به خصوصی دارند، برای مثال در استان گیلان به آنها "سل " و در استان مازندران به "اندون "و در استان گلستان نیز به'' بند سار'' معروف هستند.

در این ارتباط استاندار گیلان گفت: آببندانها و استخرهای طبیعی ذخیره آب از منابع قابل استفاده و بالقوه استان در تأمین آب کشاورزی بوده و در مواقع خشکسالی بعنوان یک جایگزین مناسب شبکه های آبیاری به حساب می آیند.

" روح الله قهرمانی چابک" در ادامه برلزوم ساماندهی آببندانها تاکید کرد و افزود: استان گیلان دارای حدود هشت هزار و 500 هکتار آببندان واستخر ذخیره آب فعال و قابل بهره برداری است که احیاء، بازسازی، تعمیق ولایروبی آنها می تواند نقش بسیار موثری را در تأمین و تضمین آب مورد نیاز اراضی کشاورزی در فصل آبیاری شالیزارهای استان ایفاء کند.

وی عنوان کرد: در نواحی گیلان و شمال کشور بارندگی فراوانی داریم ولی با این وجود آب مورد نیاز بموقع مزارع کشاورزی را باید تأمین کرد چرا که بخش زیادی از این بارندگی ها در فصول غیر زراعی می بارد و بدون ذخیره سازی به دریا می ریزد که باید این آبها را برای ایام آبیاری بصورت دائمی و مستمر در دسترس و بعنوان یک منبع مطمئن و پایدار برای کشاورزان ذخیره شوند.

استاندار گیلان گفت: حجم آبی آببندانهای گیلان 120 میلیون متر مکعب است که با بازسازی، ایجاد تأسیسات و لایروبی در آنها این ظرفیت را می توان به 230 میلیون متر مکعب ارتقاء داد.

وی همچنین با تأکید به ارتقاء آببندانهای گیلان اظهارداشت: براساس توافقات انجام شده بین قرارگاه سازندگی خاتم الانبیاء (ص) و شرکت آب منطقه ای گیلان تاکنون 9 میلیون متر مکعب لایروبی در سطح آببندانها و استخرهای ذخیره آب استان انجام شده است و این پروژه همچنان با سرعت هر چه بیشتر به جلو می رود.

قهرمانی چابک ادامه داد: استان گیلان برای نهایی شدن ارتقای آببندانهای استان از تمامی راهکارهای موجود بهره می برد.

به هر حال این سازه ها به دو صورت ثقلی و یا پمپاژ از طریق ایستگاههای پمپاژ تغذیه و پر می شوند و جالب اینکه به منظور حفظ حقابه کشاورزان بالادست آببندان، در بیشتر موارد آنها را در نیمه دوم سال پر می کنند که با این کار مشکل سموم وارده شده به آب، که برای کشت برنج استفاده شده و برای پرورش ماهیان آببندان خطر دارد نیز رفع می شود.

در واقع اکثر آببندانها درهیچ فصلی ازسال به طور کامل تخلیه نمی شوند واغلب به طور پیوسته در حال پر و تخلیه شدن هستند، چرا که بیشتر آببندانها چند منظوره هستند و برای پرورش ماهی نیز از آنها استفاده می شود.

به طورکلی آببندانها نقش بسیارمهمی در کشاورزی منطقه ایفا می کنند و به عبارت دیگر نقش آببندانها دراستانهای شمالی، نظیر نقش قنوات در استانهای مرکزی و گرم و خشک کشور است.

براساس اطلاعات بدست آمده، مورخان ساخت آببندانها رابه سه هزارسال پیش نسبت می دهند، اما بررسی ها نشان می دهد که تلاش برای ساخت آببندانها و ذخیره آب برای استفاده در کشاورزی از حدود200 سال قبل بسیارجدی تر و حتی نام برخی از مناطق روستاها اکنون با کلمه آببندان ترکیب شده است.

با توجه به اینکه در مناطق شمالی کشور آب بیشتر رودخانه های فصلی و مسیلها به صورت بلااستفاده ازدسترس منطقه خارج شده به دریا می ریزد بنابراین با احداث آببندانها در جوار آنها توانسته اند بخشی از آب رودها را به صورت بهینه ذخیره و برای افزایش تولیدات کشاورزی و تبدیل اراضی دیم به آبی و افزایش راندمان آبیاری استفاده کنند.

احداث آببندانهای جدید با مطالعه دقیق صورت گیرد

رئیس سازمان جهاد کشاورزی استان گیلان با اشاره به اینکه اکثرآببندانها چند منظوره هستند و ازآب آنها برای آبیاری مزارع، باغات، شالیزارها، پرورش انواع ماهی و اردک استفاده می شود، گفت: این سازه ها به تغذیه سفره آبهای زیرزمینی چاههای شرب پایین دست نیز کمک می کنند.

اردشیر روحی ماسوله افزود: برخی گیاهان داخل آببندان برای خانه سازی و یا در صنایع دستی استفاده می شود و یا بعضی از آنها تحت عنوان تالاب شناخته می شوند و علاوه بر اینکه تفرجگاه و شکارگاه، مامن و زیستگاه بسیاری از پرندگان وحشی و مهاجر نیز هستند.

وی همچنین با اشاره به اینکه این سازه های زیبا پایدار بوده، کاملا با محیط زیست و فرهنگ بومی منطقه سازگار هستند، اظهارداشت: احداث، نگهداری و بهره برداری از آببندانها نیازمند تکنولوژی خاص و پیچیده و سطح بالا نبوده و با توان علمی و فنی ساکنان منطقه مطابقت دارد.

رئیس جهاد کشاورزی گیلان گفت: هزینه های نگهداری و بهره برداری از این سازه ها در مقایسه با حفر و تجهیز چاههای عمیق و نیمه عمیق کمتر است.

وی همچنین در مقایسه آببندانها با چاههای عمیق و نیمه عمیق اشاره کرد و افزود: در برخی از مناطق شمالی کشور و از جمله استان گیلان به دلایل بافت زمین و مرتفع بودن زمینهای زراعی استفاده ازآب چاه، به عنوان منبع اصلی تامین آب نه تنها مقرون به صرفه نیست بلکه در بسیاری موارد آب این گونه چاهها شور و تلخ است و یا حتی در برخی موارد به جای آب، گاز وجود دارد و در واقع در چنین مناطقی آببندان به عنوان آخرین چاره و یا بهترین گزینه برای آبیاری است.

روحی ماسوله یادآورشد: در صورتی که این مشکلات ادامه یابد، حفرچاهها به عنوان منبع تامین آب کمکی آببندان و پمپاژ آب آنها به داخل این پهنه ها، عوارض منفی احتمالی را به حداقل ممکن کاهش می دهد.

آببندانها زمینهای پایاب را از خطر نابودی نجات می دهند

به هر حال آبیاری غرقابی و بی رویه و دادن آب بیش از حد نیاز به گیاه، سبب شوری خاکها، زه دار و با تلاقی شدن بسیاری از اراضی کشور و از جمله اراضی زراعی استانهای شمالی کشور شده است و برای زهکشی این گونه اراضی همه ساله هزینه های میلیاردی به بودجه کشور تحمیل می شود در صورتی که بسیاری از آببندانها در این زمینها احداث شده اند که ضمن تجمیع روان آبهای بالادست، زمینهای پایاب را از خطر نابودی نجات داده، به شالیزارهای بسیار زیبا و حاصلخیز تبدیل کرده اند و به عبارت دیگر آببندان در این گونه موارد هزینه های زهکشی را حتی به صفر تقلیل داده است.

با توجه به اینکه آببندانها به دلیل پرورش ماهی تقریبا هیچگاه به طور کامل تخلیه نمی شوند و بطور دائم در حال پر و تخلیه شدن هستند بنابراین به مراتب زمینهای بیشتری را می توانند تحت پوشش خود درآورده و آبیاری کنند که این میزان سطح زیرکشت در برخی مواقع تا حتی شش برابر سطح آببندان نیز می رسد.

آببندانها با توجه به پرورش ماهی در آنها علاوه بر کمک به اشتغالزایی در منطقه و تامین هزینه های نگهداری و بهره برداری در بیشتر موارد به افزایش درآمد روستاییان و آبادانی روستاهای پائین دست خود نیز کمک می کنند.

با توجه به توسعه روشهای آبیاری به صورت ایجاد کانالهای سرپوشیده و سرباز، آببندان آن جایگاه و اهمیت اولیه خود را برای آبیاری از دست داده است، با این حال از دیدگاه صاحب نظران در مواقع بروز خشکسالی یا کم آبی در تامین آب مورد نیاز بخش قابل توجهی از مزارع شالیزاری مورد بهره برداری قرار می گیرد.

یک کارشناس مسائل شیلاتی در این خصوص گفت: محیط طبیعی آببندان غنی از موادغذایی ارزشمند از قبیل مواد فیتوپلانکتونی، زئوپلانکتون و گیاهان آبزی مفید دیگر برای تغذیه کپور ماهیان است.

محمد علیزاده افزود: میزان برداشت ماهی از آببندانها به دلیل محدودیتهای غذادهی دستی حدود 2-1.5 تن در هکتار است.

وی ادامه داد: آببندانها علاوه برتامین آب کشاورزی و محیطی برای پرورش ماهی، در طراوت طبیعت پیرامونی تاثیربسزایی دارد، مضاف براین زیستگاه هزاران پرنده مهاجر در فصول مختلف سال است.

این کارشناس شیلاتی همچنین با بیان اینکه آببندانها در ایجاد اشتغال و درآمد برای روستاییان نقش مهمی ایفا می کنند، گفت: پراکنش نامنظم باران در استانهای شمالی موجب می شود تا درفصل تابستان که اغلب زمینهای کشاورزی زیرکشت انواع محصولات است با کمبود رطوبت موجود درخاک مواجه شوند، شدت تبخیر، تعرق و کمبود بارندگی سبب به هم خوردن تعادل رطوبتی خاک و گیاه می شود.

وی خاطر نشان کرد: آب رودخانه ها و هرزآب ناشی از بارندگی در فصلهای غیرکاشت از طریق کانالها و پمپاژ به آببندانها هدایت و در فصل بهار و تابستان برای آبیاری مورد استفاده قرارمی گیرد.

گیلان 11 هزار هکتار استخر طبیعی دارد

" سیف الله آقابیگی " مدیرعامل سازمان آب منطقه ای گیلان نیز وسعت آببندانهای استان گیلان را بیش از 11 هزارهکتار با دو هزار و 160 پهنه آبی عنوان کرد و گفت: در حال حاضر از هشت هزار و 400 هکتار از این آببندانها استفاده می شود و با توجه به بازسازی و احیای آببندانها و تأمین اعتبارات مورد نیاز آن می توان حجم آبی ذخیره شده در آببندانهای استان را از 120 میلیون متر مکعب کنونی به 230 میلیون متر مکعب ارتقاء داد.

" مهدی محمد زاده " از قرارگاه سازندگی خاتم الانبیاء (ص) سپاه پاسداران نیزخاطرنشانکرد: طبق قرارداد و توافقنامه میان این قرارگاه و آب منطقه ای گیلان برای احیا و لایروبی آببندانهای استان این پروژه را پیش خواهیم برد و احیای این آببندانها می تواند جبران چندین سد را در استان گیلان در ایام آبیاری مزارع داشته باشد.

***

به هرحال وجود آببندان به عنوان سرمایه ملی محسوب شده و درصورت استفاده درست از طریق اعمال مدیریت صحیح متضمن منافع شاربین، لایروبی و کف تراشی، پیش بینی حفرچاه مورد نیاز به عنوان منبع تامین آب کمکی، ضمن اینکه حجم آبگیری این مخازن را به چند برابر فعلی افزایش می دهد، محلی برای اشتغالزایی با تولید اردک و ماهی با استفاده ازمنابع غذایی طبیعی موجود درآببندانها بوده و خواهد بود.