آیت الله محمد محمدی ری شهری در گفتگو با خبرنگار مهر، در تشریح جایگاه حدیث در علوم اسلامی گفت: به تعبیر مقام معظم رهبری حضرت آیت اللَّه خامنهای، حدیث مادر همه علوم اسلامی یا بسیاری از آنها است. در واقع ظهور تشیع از ابتدای تاریخ بر پایه نصگرایی و تبعیت از سنت واقعی پیامبر اسلام(ص)، استوار بوده است. از این رو در تمامی ادوار تاریخی، بهخصوص در صدر اسلام راویان شیعه کوشیدند با امانت کامل از سنت حفاظت و از آن استفاده کامل کنند.
آموزههای حدیثی اهل بیت و ارشادات ایشان راهنمای محدثان شیعه بوده است
بنیانگذار مؤسسه دارالحدیث با بیان اینکه آموزههای حدیثی اهل بیت و ارشادات ایشان در این میان راهنمای محدثان شیعه بوده است، به مهمترین فعالیت محدثان در این زمینه اشاره کرد و افزود: در زمینه تدوین حدیث به دلیل تأکید فراوان پیامبر خدا درباره کتابت حدیث، نگارش سخنان پیامبر(ص) آغاز شد.
وی افزود: اما پس از پیامبر در دوران خلیفه دوم نگارش حدیث ممنوع شد. این ممنوعیت تا دوران خلافت عمر بن عبدالعزیز ادامه یافت، لیکن در میان پیروان اهل بیت از عصر امام علی(ع) به بعد اصحاب ائمه به صورت جدی به امر تدوین حدیث اهتمام ورزیدند و کتب حدیثی بسیاری برای آیندگان تألیف کردند.
نقد سند احادیث با توجه به چهار گروه راوی حدیث از نگاه حضرت امام علی(ع)
آیت الله ری شهری، "نقد سند احادیث" را دومین فعالیت محدثان شیعه عنوان کرد و افزود: بر اساس آنچه در نهج البلاغه آمده امام علی(ع) در اولین قدمهای تعلیم اصول برخورد با حدیث به دستهبندی راویان پرداخت. راویان روایات نبوی(ص) را ایشان در چهار گروه دستهبندی کردند: راوی منافق و کذاب، راوی غیر حافظ (توان علمی درک حدیث را ندارد)، راوی غیر ضابط (انواع حدیث و ناسخ و منسوخ و امثال آن را نمیشناسد)، راوی ثقه حافظ ضابط. (شروط قبول روایت و صداقت راوی در او جمع است). ائمه پس از ایشان هم ارشادات مهمی در جهت برخورد با احادیث برای اصحاب خودشان داشتند. که براساس این ارشادات علمای شیعه در صدر اسلام به اصول نقد سند و راویان دستیافته بودند.
وی از سومین فعالیت محدثان شیعه با عنوان" فقه الحدیث" یاد کرد و گفت: برای دستیابی به مراد و محتوای حدیث، اصحاب ائمه با ارشاد اهل بیت به فعالیتهای بسیاری پرداختند و کتب و تألیفاتی هم در همان عصر درباره این موضوع گزارش شده است. مباحث الفاظ احادیث، غریب الحدیث، و رسالههایی در موضوع برخی احادیث مهم و توضیح معانی آنها و رساله در تعارض احادیث و امثال این موارد از شواهد اهتمام اصحاب ائمه به این موضوع است.
تولیت آستان حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) تأکید کرد: تألیف کتب حدیثی بر پایه فعالیت فقه الحدیثی استوار است و به ویژه کتب جوامع روایی مهم شیعه هم نمودی از فعالیتهای فقه الحدیثی شمرده میشوند. این کوششهای حدیثی، همه با انگیزه به کارگیری بهینه حدیث در حوزههای مختلف علوم اسلامی صورت گرفته است.
وی یادآور شد: دانشهای اسلامی اغلب همه با احادیث ارتباط جدی و نزدیک دارند. علوم قرآن و تفسیر، کلام، فقه، تاریخ و سایر معارف دینی بر گرفته از حدیث است و از این منبع استفاده میکنند. این نقش و جایگاه مهم برای حدیث نزد عالمان شیعه باعث شد تألیفات بسیاری در حوزه حدیث انجام شود و بر این اساس کتابهای بسیاری توسط اصحاب پیامبر(ص) و ائمه(ع) نگارش یافته است. این اهتمام خود حکایتگر نقش رفیع حدیث در عصر ائمه اطهار است. بسیاری از تألیفات کهن و سترگ حدیثی در زمینه تفسیر قرآن است.
بزرگان علوم عقلی به حدیث توجه داشتند/ حدیث کلید فهم قرآن کریم است
وی یادآور شد: گذشته از علوم نقلی اسلامی که حدیث در آنها مورد توجه بود، عالمان شیعه تا بدانجا پیش رفتند که در حوزه فلسفه نیز پای حدیث را به میان آوردند. ملاصدرا در تألیفات خود به حدیث توجه کرد و فیض کاشانی هم در مباحث مختلف کلامی و عرفانی به حدیث توجه خاص نشان داد. همچنین دیگر بزرگان علوم عقلی هم این عنایت را به حدیث نشان دادند.
آیت الله محمدی ری شهری درباره اهمیت و جایگاه سنت در تبیین معارف دینی نیز گفت: حدیث تنها راه برای آشنا شدن با نظرات و رهنمودهای پیشوایان اسلام و بزرگترین میراث پیامبر(ص)و اهل بیت عصمت و طهارت در کنار قرآن کریم و ث کلید فهم قرآن کریم است، جوامع اسلامی در صورتی می توانند با اسلام حقیقی آشنا و به سرچشمه زلال معارف اسلامی نائل آیند که از این دو میراث گرانقدر در کنار هم بهره برداری کنند.
بنیانگذار دارالحدیث افزود: از این رو مرحوم کلینی در مقدمه کتاب شریف کافی، حدیث را برابر با علم دین می داند؛ زیرا بدون توجه به احادیث، آشنایی با معارف اسلامی امکان پذیر نخواهد بود و دین شناسی بدون حدیث شناسی ممکن نیست. بر این اساس، آنچه در پیام مقام معظم رهبری به مناسبت افتتاح مؤسسه فرهنگی دارالحدیث در تبیین جایگاه حدیث در معارف اسلامی آمده : «حدیث، مادرِ بسیاری از علوم اسلامی یا همه آنهاست»، سخنی کاملاً حقیقی، واقع نما و سنجیده است .
آیت الله ری شهری در ادامه در مورد رشته علوم حدیث گفت: رشته علوم حدیث از رشتههای جدیدی است که در گروه علوم انسانی طراحی گردیده است. با وجود نوپا بودن، این رشته به خوبی توانسته جای خود را در میان رشتههای هم عرض پیدا کند. با توجه به اینکه بیشتر آموزههای دینی ما برگرفته از احادیث است، بنابراین کاربرد این رشته نیز بسیار گسترده است.
وی افزود: از پیشوایان اسلام در بیشتر علوم انسانی و حتی علوم تجربی مطالب سودمندی گزارش شده است. بررسی این مطالب میتواند دیدگاههای اسلام را در موضوعات گوناگون آشکار سازد. در علومی چون کلام، حدیث، فقه، اقتصاد، روانشناسی، جامعهشناسی و.... احادیث کارآمدی در دست است که میتواند نقش آفرین گردد.
رئیس مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث تأکید کرد: دانشمندان اسلامی از دیرباز با بررسی احادیث فقهی، اصول و کلامی در شکوفایی دین و علوم اسلامی کوششهای ارزشمندی داشته اند، اما همچنان نیاز به پژوهش بیشتر در همین حوزهها و حوزههایی چون علوم امروزی ـ همچون اقتصاد، روانشناسی و جامعهشناسی احساس میشود.
برخی نکات جالب در نتایج تحقیقات حدیثی/هماهنگی میان احادیث پیامبر و ائمه
وی در مورد نکات مهم و جالبی که در تحقیقات خویش در حوزه حدیث بدان دست یافته است گفت: پاسخگویی به این سؤال، نیاز به فرصت بیشتر و مجال دیگری دارد و از آنجا که این موضوع (تجربیات و یافته های محققان حدیث) دارای اهمیت فوق العاده ای است، تصور می کنم برای آینده باید واحدهایی در برنامه درسی دانشکده به این مطلب اختصاص داد و بدین وسیله تجربه ها و یافته ها و روشهای محققان را جمع آوری و از آنها برای آینده بهره برداری کرد.
تولیت آستان مقدس حضرت عبدالعظیم حسنی افزود: در این زمینه نکته هایی را باید مورد توجه داشت، نخستین نکته ای که به نظر من در تحقیق و جمع بندی احادیث اسلامی در زمینه های غیرفقهی بسیار جالب بوده هماهنگی احادیث در بسیاری زمینه هاست، وقتی به احادیث پیامبر و ائمه معصومین می نگریم در می یابیم که هماهنگی بین آنها وجود دارد که مکمل یکدیگرند و شهادت به صدق مطالب بیان شده در حدیث دیگر می دهند که خود، قرینه گویا و شاهدی بر صحت احادیث است.
تهیه شناسنامه احادیث به سادگی احادیث ساختگی را آشکار می کند
وی تحریف احادیث اسلامی به دست سیاستمداران در زمانهای گوناگون گذشته را یکی دیگر از نتایج تحقیقات خود اعلام کرد و افزود: روش دارالحدیث در تشکیل خانواده حدیث و مهمتر از آن تهیه شناسنامه احادیث، به سادگی احادیث ساختگی را آشکار نموده، دستکاریها و تحریفها را روشن می سازد.
آیت الله ری شهری افزود: نکته سوم، ورود تعدادی حدیث به کتب روایی پس از گذشت پنج یا شش قرن از تاریخ اسلام است. وقتی می بینیم حدیثی تا شش قرن در مصادر حدیثی وجود ندارد و یکباره بدون اینکه اشاره به مصدر اصلی آن گردد، مورد استناد قرار می گیرد بی پایه بودن شماری از احادیث تا حدود زیادی مشخص می شود. البته این مطلب کلیت ندارد و ممکن است گاهی مدارک و منابع به دلایل مختلفی از بین رفته یا مفقود شده باشد.
وی به تقطیع احادیث اشاره کرد و گفت: نکته دیگر مسئله تقطیع احادیث توسط محدثان بزرگ ما، بدون اشاره به کیفیت آن تقطیع است. مثلاً سید بن طاووس حدیثی را کامل آورده در حالی که در کتاب دیگر همان حدیث به گونه ای تقطیع شده که خواننده متوجه تقطیع نمی شود. وقتی این احادیث را کنار هم قرار می دهیم قسمتهای حذف شده روشن می شود. دریافت این نکات، محققان را در شناخت بسیاری از واقعیتها یاری خواهد داد. مهمتر از همه نکات مطرح شده ایجاد ارتباط میان روایات اهل بیت و قرآن و ریشه یابی روایات در آیات قرآن است که خدمت بزرگی به قرآن و حدیث است .
ارائه احادیث در کنار قرآن به صورت موضوعی و کاربرد
وی در ادامه به تشریح بایستههای پژوهش در عرصه حدیث در جامعه امروز پرداخت و گفت: بایستههای پژوهش در زمینه حدیث و دانشهای مربوط به آن را میتوان در هشت عنوان، خلاصه کرد: نخست ارائه احادیث اسلامی در کنار قرآن به صورت موضوعی و کاربردی و منطبق با نیازهای روز در زمینههای اعتقادی، اخلاقی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و جمعبندی و تفسیر و تبیین آنها برای اقشار مختلف جامعه، به ویژه پژوهشگران که این اقدام در دستور کار گروه "دانشنامه نگاری" در مؤسسه دارالحدیث است.
وی در ادامه به تشریح بایستههای پژوهش در عرصه حدیث در جامعه امروز پرداخت و گفت: بایستههای پژوهش در زمینه حدیث و دانشهای مربوط به آن را میتوان در هشت عنوان، خلاصه کرد: نخست ارائه احادیث اسلامی در کنار قرآن به صورت موضوعی و کاربردی و منطبق با نیازهای روز در زمینههای اعتقادی، اخلاقی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و جمعبندی و تفسیر و تبیین آنها برای اقشار مختلف جامعه، به ویژه پژوهشگران که این اقدام در دستور کار گروه "دانشنامه نگاری" در مؤسسه دارالحدیث است.
رئیس مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث افزود: تبدیل مواد خام حدیثی به بسته های قابل انتقال به نسل جوان به صورتهای مختلف درسی و آموزشی، مطالعه و نشر، نشر الکترونیک، نشر هنری و نیز عرضه برای اقشار مختلف مانند بازاری و صنعتگر و سن ها و مخاطب های متفاوت ضرورتی است که باید جدی گرفته شود .
آیت الله ری شهری احادیث عقیدتی را نیازمند کار جدی دانست و گفت: نکته دیگر این است که در گذشته کار زیادی درباره احادیث عقیدتی صورت نگرفته است. مقصود من تنها کارهای عمیق و پیچیده ای که فقط قابل استفاده در حوزه های علمیه باشد نیست، بلکه کارهایی را در نظر داریم که لازم است برای عرضه مناسب احادیث در مجامع علمی جهان و آشنا ساختن مردم با مبانی عقیدتی اسلام صورت پذیرد.
وی گفت: عرضه احادیث عقیدتی، بهترین راه برای تحکیم مبانی عقیدتی بین مردم بویژه نسل جوان است. پرداختن به فلسفه علوم حدیث به معنای پاسخگویی به پرسشهای اصلی و بنیادین حوزه حدیث و علوم حدیث، از قبیل مبانی حجیت حدیث، تعمیم یا تخصیص حجیت در موضوعات گوناگون، رابطه قرآن و حدیث، پاسخگویی به پرسشهای مستشرقان و... .
رئیس مؤسسه دارالحدیث تأکید کرد: بحث تاریخ حدیث به معنای پژوهش درباره گذشته حدیث و تطورات آن نکته دیگری است که مباحث اصلی آن عبارتند از: روششناسی محدثان، شناخت مکتبها و مکتوبات حدیثی و آشنایی با مراکز و پایگاههای جغرافیایی حدیث.
وی افزود: مورد دیگر نیز بررسی انتساب حدیث به پیشوایان است. بررسی صدور یا عدم صدور حدیث از معصوم، میتواند از طریق سند صورت پذیرد و یا بر پایه متن انجام شود. پالایش احادیث و شناسایی احادیث ساختگی (البته بر پایه ادله محکم و استوار) هم زیرمجموعه همین بحث است. پس در واقع میتوان سه حوزه برای این عنوان، تصویر کرد "دانش رجال، نقد محتوایی حدیث و پالایش حدیث".
آیت الله ری شهری فقه الحدیث یا به تعبیر امروزیها "مفهومشناسی حدیث" را مهمترین رکن دانشهای مربوط به حدیث و مقصد نهایی در پژوهشهای حدیثی است دانست و گفت: دستیابی به قواعد فهم متن، استخراج معارف حدیث (در عرصههای مختلف علوم) و شرح و توضیح دشواریهای احادیث، برخی از این موضوعات هستند.
وی افزود: عمومی سازی معارف حدیثی که با ترجمه حدیث به زبانهای زنده دنیا و سادهسازی احادیث و تلاش برای تولید و تدوین گزیدههای مفید از مجموعههای حدیثی (منطبق با نیازهای روز) امکان پذیر است و درآمیختن حدیث و متون دینی با دانشهای بشری به ویژه علوم انسانی مانند روانشناسی، جامعه شناسی، سیاست، مدیریت از دیگر نکات مهم دراین حوزه است.
پژوهشهای کتب حدیثی در غربت است/ لزوم بازسازی متون مفقود و تصحیح و تحقیق متون موجود
وی در پاسخ به این سؤال که چه پژوهشهایی در زمینه کتب حدیثی لازم است، گفت: پژوهشهای منابع و کتب حدیثی نیز همچون خود حدیث در کشور ما به نوعی در غربت گرفتار است لذا کارهایی که انجام شده نسبت به آنچه باید انجام شود بسیار ناچیز است. به نظر من چند کار اصولی در زمینه منابع احادیث اسلامی باید انجام شود. نخست آماده سازی و عرضه میراث گذشته که نخستین گام آن فراهم شدن امکان دستیابی به میراث گذشتگان و عرضه درست آنهاست. این هدف، با پرداختن به دو موضوع اساسی یعنی بازسازی متون مفقود و همزمان با آن تصحیح و تحقیق متون موجود (اعم از تصحیح پژوهشی و تصحیح انتقادی) محقق خواهد شد.
رئیس مؤسسه دارالحدیث به کار ضروری دیگری در زمینه منابع احادیث اسلامی اشاره کرد و افزود: در زمینه مسائل فقهی، نیاز به کار فراوان و جدی داریم. در حال حاضر موسوعه ای که احادیث اهل تسنن و تشیع را کنار هم در ابواب مختلف جمع آوری کرده باشد وجود ندارد. طرح این احادیث در کنار هم برای استنباط فقیه می تواند بسیار کارساز باشد.
آیت الله ری شهری تلاش گسترده و جستجوی وسیع جهت پیدا کردن منابع مفقود شده مانند "مدینة العلم" تألیف مرحوم شیخ صدوق و "رسائل" ثقه الاسلام کلینی را از دیگر کارهای ضروری در زمینه منابع احادیث اسلامی برشمرد.