حرم مطهر کریمه اهل بیت(ع) نگین کویر قم

به مرور زمان و پس از دفن جمعی از بانوان علوی در جوار فاطمه معصومه‌(س) دو گنبد دیگر درکنار گنبد اول ساخته شد. این سه گنبد تا سال ۴۴۷ ه. ق برقرار بود تا اینکه در‌‌ همان سال میر ابولفضل عراقی (وزیر طغرل) به تشویق شیخ طوسی به جای آن سه گنبد، گنبد مرتفعی را به قطر داخلی تقریبا ۱۱ و ارتفاع ۱۴متر آراسته به نقش‌های رنگارنگ و تزئینات آجری و کاشی بدون ایوان و حجره‌ها بنا نهاد که تمام قبور را در بر گرفت.

در سال ۹۲۵ هـ. ق همین گنبد به همت شاه بیگی بیگم (دختر شاه اسماعیل اول) تجدید بنا شد و با کاشی‌های معرق آراسته شد. بنایی هشت پهلو با هشت صفه تجدید بنا شد و دیوار‌ها را با کاشی معرق بیاراست و در جلوی آن ایوانی با دو مناره بنا نهاد و صحنی نیز با چند بقعه و ایوان طرح ریخت.

این گنبد در سال ۱۲۱۸ ه. ق با خشت‌هایی زرنگار تزئین شد که تعداد ۱۲ هزار خشت با پوشش طلا در آن به کار رفته است قسمت پائین گنبد از سطح بام تا ۹۰ سانتی متری از آجر تراش و روی آن یک متر کاشی خشتی فیرو زه‌ای و بالای آن (تمام جدار) مزین به خشت‌هایی با پوشش طلاست و در گلوگاه ساق گنبد کتیبه‌ای است که اشعاری از فتحعلی خان صبا در آن به خط نستعلیق قالب ریزی شده است در روزگار قاجاریان حرم مطهر شکوه و عظمت دوران صفویه را بازیافت.

فتحعلی شاه (۱۲۵۰ ق) سطح حرم را با سنگ مرمر فرش کرد به تصریح کتیبه موجود آئینه کاری دیوارهای حرم نیز در ایام او آغاز شد و در روزگار محمد شاه (۱۲۶۴ق) پایان یافت. در سال ۱۳۸۰ ش به علت خرابی‌های بوجود آمده کار تعویض خشت‌های طلای روی گنبد آغاز شد. همچنین دیواره‌های ضریح قدیمی برداشته شد و ضریح جدید نصب شد.

مرقد مطهر:

پس از بنای بقعه و تجدید ساختمان جدید آن، در سال ۶۰۵ ق. به اشاره امیر مظفراحمد بن اسماعیل، بزرگ‌ترین کاشی ساز عصربه نام محمد بن ابی طاهر کاشی قمی، یا محمد بن طاهربن ابی الحسین مدت ۸ سال به ساخت کاشی‌هایی برای مرقد شریف مشغول بود و سرانجام در ۶۳۰ ه. ق، کاشی‌ها را آماده و در جای خود تعبیه کرد.

این کاشی‌ها هنوز پابرجاست و از کهن‌ترین و با ارزش‌ترین آثار موجود در آستانه به شمار می‌رود طول مرقد 2.90 و ارتفاع آن 1.20 متر است و چون کمی از خط قبله انحراف دارد، در روزگار شاه طهماسب به راهنمایی محقق ثانی ضریحی در محاذات قبله بر گرد آن قرار دادند.
 

ضریح:

نخستین ضریح مرقد، ساخته شاه طهماسب اول است. این ضریح در سال ۹۵۰ ق، به طول 4.80 و عرض 4.40 و ارتفاع 2 متر از آجر بنا شد و در شمال این ضریح، دری چوبی برای ورود به مرقد قرار داشت که در سال ۱۲۱۳ق، به جای آن دری نفیس از طلا به دستورفتحعلی شاه ساخته و نصب شد.

شاه طهماسب بعدا ضریحی دیگر از فولاد سفید و شفاف در اطراف ضریح پیشین به فاصله نیم متری از زاویه جنوب غربی حرم نصب کرد. این ضریح درسال ۱۰۰۰ق، توسط شاه عباس اول با ضریح دیگری تعویض شد.

فتحعلی شاه این ضریح را در ۱۲۴۵ ق با صفحاتی از نقره پوشاند و آن را بر فراز پایه‌ای از سنگ مرمر و به ارتفاع ۳۰ سانتی متر جای داد. ضریح فتعلی شاه یک بار در سال ۱۳۲۸ ق، و بار دیگر در ۱۳۶۵ق، به علت فرسودگی مرمت شد و سرانجام در سال ۱۳۸۴ شمسی شکل آن را تغییر دادند و بر ارتفاعش افزودند.

گنبد و گلدسته‌ها:

نخستین گنبدی که بر فراز تربت فاطمه معصومه (س) بنا شد ساخته ابوالفضل عراقی در سال ۴۵۷ق بود. در سال ۱۵۱۹ شاه بیگم صفوی این گنبد را ویران کرد و گنبدی دیگر ساخت که اکنون باقی است. در سال ۱۲۱۸ ق به فرمان فتعلی شاه بادوازده هزارخشت زرین گنبد را بیاراستند. ارتفاع گنبد از سطح بام شانزده متر و از سطح زمین ۳۲ متر است و پیرامون خارجی آن 35.6 و پیرامون داخلی آن 28.66 و قطرش دوازده متر است.

در آستانه حضرت معصومه (س) جمعا شش گلدسته وجود دارد. دو گلدسته خود حرم که در روزگار صفویان، توسط شاه بیگم بنا شد. در ۱۱۹۸ ق این دو گلدسته توسط لطفعلی خان زند تجدید بنا شد، زیرا از قصیده هاتف اصفهانی، که در ایوان طلا کتیبه شده، برمی آید که دو گلدسته شاه بیگم پیش از تجدید بنای لطفعلی خان ویران بوده است.

درسال ۱۲۸۱ ق، فتحعلی شاه این گلدسته‌ها را طلا کاری کرد. این گلدسته‌ها در ایام ناصرالدین شاه، توسط حسن خان شاهسوند، معروف به شهاب الملک در ۱۲۸۶ تجدید بنا شد و سطح آن‌ها با کاشی آراسته گشت. در ۱۲۹۹ ق کامران میرزای قاجار آن‌ها را با خشت‌های زرین بیاراست. ارتفاع این گلدسته‌ها از کف صحن ۳۲/ ۲۰ و از سطح بام ۱۷/ ۴۰ و قطر آن‌ها ۱/ ۵ متر است.

دو گلدسته دیگر در ۱۳۰۳ ق توسط علی اصغر خان اتابک در صحن جدید و طرفین ایوان آینه بنیاد شد که به گلدسته اتابکی مشهور است. ارتفاع آن‌ها از کف صحن ۴۲/ ۸۰ و از سطح بام ۲۸ متر و قطرشان 3.30 متر است.

دو گلدسته دیگر موسوم به گلدسته کوتاه، بر فراز زاویه‌های بخش درونی صحن اتابکی قرار دارد که همواره از آن‌ها برای اذانذرگفتن استفاده می‌شده است. این گلدسته‌ها به ارتفاع 13.50 متر از کف صحن و قطر سه متر و پیرامون 9.90  متر به شکل هشت ضلعی منظم ساخته شده‌اند.

صحن‌ها و ایوان‌ها:

آستانه حضرت معصومه (س) دارای سه صحن است: صحن عتیق (طلا)، صحن اتابکی (آینه) و صحن جدید که به نام صاحب الزمان نان گذاری شده است.

صحن عتیق: در ۹۲۵ ق، شاه بیگم صفوی برای نخستین بار صحنی به شکل مربع با سه ایوان بنا نهاد. این صحن و ایوان‌ها همچنان برجای بود تا در روزگار فتحعلی شاه، ظاهر آن را تغییر دادند وبه شکل هشت ضلعی نامنظم درآوردند. پس از آن بر ایوان‌های صحن عتیق افزوده شد و هم اکنون هفت ایوان در آن هست، چهار ایوان در جنوب و سه ایوان در شمال صحن، مشهور‌ترین ایوان صحن عتیق، ایوان طلاست که توسط شاه بیگم ساخته شد و در سال ۱۲۴۹ توسط فتحعلی شاه طلا کاری شد.

صحن اتابکی: این صحن از آثار میرزا علی اصغر خان اتابک است و ساختمان آن هشت سال از ۱۲۹۵ تا ۱۳۰۳ ق، به درازا کشید. در صحن جدید که به شکل چند ضلعی نامنظم است نیز هفت ایوان هست که مشهور‌ترین آن ایوان آینه است. این ایوان یکی از شاهکارهای معماری و ساخته استاد حسن معمارقمی است.

صحن صاحب الزمان: انبوه زائران کریمه اهل بیت و کمبود مکان برای آنان سبب شد تا در تیرماه ۱۳۸۱ با اختصاص بودجه، شبستان امام خمینی و صحن صاحب الزمان در زمینی به مساحت ۲۲۰۰۰ متر مربع ساخته شود. در طرح توسعه نکات زیرمد نظر قرار گرفته است:

امکان انجام آداب زیارت به ترتیبی که د رکتب ادعیهو زیارت توصیه شده، ارتباط میان دیروز و امروز، پیروی از تکنولوژی و نیازهای فنی و عملکردی روز و عدم تضاد آن با مجموعه قدیمی و برخورداری از حال و هوای زیارتی و عبادی،

رواق‌ها و گنبد‌ها:

در اطراف حرم 6 رواق وجود دارد که اغلب دارای گنبدی کوچک‌تر از گنبد اصلی حرم است: سه رواق ساخته صفویان است و دو رواق ساخته قاجاریان و یک رواق مربوط به روزگار معاصر است. این رواق‌ها دارای انواع هنرهای بدیع اسلامی است و کتیبه‌هایی نفیس به خط خوشنویسانی مشهور مانند محمد رضا امامی در آن به چشم می‌خورد.

رواق شرقی یارواق آینه: در شرق روضه قراردارد ودر سال ۱۳۰۰ ق، توسط علی اصغر خان اتابک همراه باایوان اینه ساخته شد.

رواق غربی: شامل سه بخش است و در سال ۱۲۳۶ ق، توسط محمد تقی میرزا فرزند فتحعلی شاه به عنوان مسجد بالاسر به جای عمارت مهمانسرایی که شاه طهماسب در ۹۴۵ ق، ساخته بود بنا شد.

رواق و گنبد شاه صفی یا حرم زنانه: آرامگاه شاه صفی در آنجای دارد و در ۱۰۵۲ ق، به دستور شاه عباس بر فراز آن گنبدی بادو پوشش ساختند این رواق اکنون به روضه پیوسته است

رواق و گنبد شاه عباس دوم: در ۱۰۷۷ ق. توسط شاه سلیمان بر روی مقبره شاه عباس بنا شد و گنبد آن شش ضلعی منظم است.

رواق و گنبد شاه سلیمان: مرقد شاه سلیمان و شاه سلطان حسین صفوی در این رواق قرار دارد.

رواق وگنبد طباطبائی: رواقی است به شکل مثلث ساخته حاج آقا محمد طباطبایی که ساختمان آن از ۱۳۶۰ ق، تا ۱۳۷۰ ق به درازا کشید.
 

مدارس و مساجد:

از آغاز ساختمان حرم، به تدریج مداری و مساجدی در اطراف آن پدید آمد. در دوره‌های مختلف تعدادی از این مدارس بر اثر مروز زمان ویران شد، سپس مدارس دیگر ساخته شد و همواره بر وسعت و اهمیت آن‌ها افزوده گشت تا امروز که این مدارس از جمله مدرسه فیضیه و دارالشفاء از مراکز بسیارمهم و معتبر علوم اسلامی شیعی به شمار می‌رود.

موزه:

در طی دوره‌های مختلف که از آغاز بنای حرم می‌گذرد، اشیای گران‌بهایی در آنجا گرد آمده است که زائران و مجاوران حرم آنها را هدیه کرده‌اند. پیش از تاسیس موزه، طی سالیان دراز، چون جایی برای نگهداری این اشیاء نبود آنهابه صورت پراکنده در اطراف بقعه و حرم انباشته شده بود و برخی از میان رفت. در سال ۱۳۱۴ ش، وزارت معارف وقت، محلی را در غرب حرم زنانه در نظر گرفت و پس از نوسازی به موزه آستانه اختصاص داد. بعد‌ها موزه را به محلی در جنب مدرسه فیضیه، درکنار دفتر تولیت آستانه انتقال دادند و در جای ساختمان موزه سابقه، مسجد موزه را بنا کردند.
 
مدفونین در حرم مطهر حضرت معصومه (س)

برخی از مورخان و علما گفته‌اند سه دختر امام جواد (ع) داخل روضه دفن شده‌اند:‌ام حمیده، زینب ومیمونه همچنین بریهه دختر موسی مبرقع در آنجا دفن شده‌است. در برخی روایاتی که از تاریخ قم نقل شده نیز آمده است که دخترانی از فرزندان ائمه اطهار (ع) کنار فاطمه معصومه (ع) دفن شده‌اند.

 

در حرم مطهر در قسمت مسجد بالاسر آیت الله حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی موسس حوزه علمیه قم، آیتالله سید حسین بروجردی موسس مسجد اعظم، آیت الله العظمی محمد تقی خوانساری اقامه کننده نماز باران در سال ۱۳۶۳ ق، آیت الله سید صدرالدین، آیت الله سید احمد خوانساری، آیت الله سید محمد رضا گلپایگانی، آیت الله شیخ محمد اراکی و برخی دیگر از علمای جلیل القدر در این مکان مدفون هستند.

همچنین برخی دیگر از شخصیت‌ها چون شهید مرتضی مطهری، شهید مهدی عراقی، پروین اعتصامی، سرلشکر قرنی، و برخی دیگر از شخصیت‌ها در بخش‌های مختلف حرم مطهر حضرت معصومه (س) مدفون هستند.

-------------------------------
سیده مرضیه میرقادری