به گزارش خبرنگار مهر، گرچه در معماری امروز که هم از معماری کشورهای مختلف از شرق گرفته تا غرب الگو گرفته و هم از تکنولوژی های روز دنیا در آن استفاده می شود، اثری از معماری قدیمی مشاهده نمی شود، اما کمتر ایرانی است که به معماری کهن بی علاقه باشد.
امروز با وجود اینکه به دلیل تغییر شیوه های زندگی و تغییر بافت شهرها امکان بهره مندی از ذوق و خلاقیت معماران قدیمی در خانه ها نیست اما علاقه به سنت به ویژه در این عرصه در اماکن دیگری نظیر سفره خانه های سنتی، پارکها، هتلها و ... مشاهده می شود.
درهای تاریخی شاید ساده ترین عنصر معماری کهن ایرانی باشند که امروزه در هر فضایی که بخواهند آن را کمی سنتی تر نشان دهند، مشاهده می شود.
گرچه در استان یزد همه سازه های معماری از بادگیر و حوض، حوضخانه و هشتی و ... یادآور خلاقیت معماران این دیار است، اما از زیبایی درهای تاریخی که شاید هزاران مورد از آن در کوچه پس کوچه های بافت تاریخی این شهر نمی توان غافل شد.
درهایی که امروز با گذشت بیش از صد سال همچنان زیبا و با دوام پرده دار خانه های قدیمی در بافت تاریخی هستند گاهی توسط گردشگران خارجی و کلکسیونرهای داخلی تا میلیونها تومان نیز خرید و فروش می شوند.
درهای قدیمی برای خود قوانین نانوشته ای دارند و هیچ یک از اجزای آن بی هدف مورد استفاده قرار نگرفته است.
آنچه در نگاه اول به درهای قدیمی، ذهن را به خود مشغول می سازد جنس چوب به کار رفته در ساخت آنهاست. این ساخت درها معمولا از چوب گردو، بلوط و برخی درختان جنگلی استفاده می شد زیرا این چوبها با وجود گذشت زمان در برابر عوامل فرسایشی و مخرب بسیار مقاوم هستند و شاید به همین دلیل است که امروز با گذشت شاید بیش از 100 سال از عمر برخی درها، همچنان پابرجا و زیبا بر ستون خانه ها خودنمایی می کنند.
بیشتر درهای تاریخی متعلق به دوران صفویه و قاجاریه و سبک خاصی در ساخت این درها مشاهده می شود.
در برخی از این درها گره برجسته به شکل سر و یال شیر دیده می شود که در هر لنگه در، هم در بالا و هم در قسمت پایین نقش بسته است. تعداد این گره های برجسته، خود حکایت و مفهوم مفصل تری دارد.
هرگاه دو کوبه مخصوص را هم که در وسط هر لنگه در وجود دارد به آن اضافه کنیم به عدد 14 می رسیم که برای عدد 14 دو تفسیر و مفهوم بیان شده است که تفسیر نخست به دوران قبل از اسلام برمی‌گردد و بر اساس آن ایرانیان معتقد بودند، عدد 14 و این برجستگی های چهارده گانه به ماورای طبیعت تعلق داشته و می تواند خانه و صاحبخانه را از افکار شیطانی و ارواح خبیثه آسمانی و زمینی دور نگه دارد. گاه درنظر آنان این برجستگی ها به صورت 12 ستاره و یک خورشید و یک ماه (دو کوبه) مجسم می شد که می توانست بلاها را دفع کند.
اما در دوران بعد از اسلام و به ویژه در دوره صفویه که تشیع رواج یافته و تصوف به اوج خود می رسد، شاهد تعبیر دینی و اعتقادی هستیم. همچنان که انتظار داریم اعداد 12 و 14 به عنوان نمادی از 14 معصوم شیعه، در باور طراحان و سازندگان این نوع درها و صاحبان خانه ها مورد احترام بوده است.
اما کوبه در نیز خود برای مردمان قدیم تعبیر و مفهوم خاص و کارکردی ویژه داشت. کوبه بزرگتر و سنگین تر شکل طولی داشت و به تبع آن، صدایی بم تر داشت و در لنگه راست در نصب می شد. این کوبه مخصوص آقایان بود و صاحبخانه با به صدا درآمدن در، می فهمید که آنکه پشت در است مرد است و باید پوشش اسلامی خویش حفظ کرده و یا اینکه مرد خانه برای باز کردن در اقدام کند.
اما کوبه در سمت چپ حالتی گرد و حلقه مانند داشت. به خاطر ساخت ویژه اش، صدایی نسبتا زیرتر از کوبه مردان داشت و در نتیجه برای اندرونی خانه نیز روشن می شد که مهمان و کوبنده در یک زن است.
قوانین نانوشته در این ارتباط آنچنان در بین مردم رواج داشت که تقریبا همه مردم آن را رعایت می کردند و این قوانین برای همه مردم نهادینه شده بود.
درهای قدیمی به ویژه خاصیت کوبه های آن به نوعی کارایی آیفون های تصویری امروزی را داشتند.
یکی دیگر از ویژگی درهای قدیمی و سنتی ایران، وجود سکوهایی در دو طرف درها بود.
این سکوها علاوه بر زیبایی به تناسب بزرگی یا کوچکی خانه و در آن، متفاوت بود و کارکرد ارتباطی داشت.
عصرگاهان مردان خانه و یک محله برای رفع خستگی و برای تبادل اطلاعات و برقراری ارتباطات، روی سکوها نشسته و نوعی ارتباطات سنتی و موثر را برقرار می کردند. این سکوها در اوقاتی که مردان در خانه نبودند به زنها اختصاص داشت.
زن های همسایه نیز این سکوها را به عنوان محملی برای ارائه و انتقال اخبار، تبادل اطلاعات و خبرگیری به کار می بردند.
ورودی خانه ها هر چند ساده و محقر می نمود، اما عنصر ارتباطی در آن لحاظ می شد.
در عصری که از تکنولوژی های رسانه ای و اطلاعاتی خبری نبود، این نوع ارتباطات سنتی، بسیار کارآمد و ضروری بود.
یکی دیگر از ویژگی های درهای قدیم فرورفتگی ورودی است به عبارت دیگر، هر تازه واردی باید یک پله به پایین حرکت می کرد تا بتواند از در عبور کند.
ماهیت این پله، نشان از آن فروتنی و افتادگی مردمان قدیم دارد به گونه ای که نوعی ادای احترام افراد تازه وارد به افراد داخل خانه محسوب می شد.
گاهی برای زینت بخشیدن بیشتر به درها و پنجره های قدیمی از گره چینی استفاده می شد که این نوع از کار بیشتر در خانه های قدیمی که مربوط به بزرگان و خوانین بود، قابل مشاهده بود.
نمونه این درها اکنون در خانه های تاریخی یزد، باغ دولت آباد و بسیاری بناهای دیگر قابل مشاهده است.
در میان گره چینی ها از شیشه های رنگی استفاده می شد که این شیشه ها علاوه بر زیبایی و جلوه خاصی که به اتاقها می داد، به دلیل انعکاس نور با رنگهای مختلف، از ورود حشراتی نظیر مگس و پشه نیز جلوگیری می کرد.
در مجموع همه عناصر معماری کهن ایرانی در پس ایجاد، روایتی جالب دارند که بسیاری از ما از آن غافل و بی خبریم و با شنیدن آن از هوش سرشار مردمان قدیم حیرت زده می شویم.
گرچه آن روزها تکنولوژی برای ایجاد درهای فلزی با نقش و نگارهای وارداتی و مرده، آیفون تصویری، آسانسور، کولر، پشه کشهای برقی و ... وجود نداشت اما مردمان ایران زمین به ویژه در خطه کویری یزد با هوش سرشار و خلاقیت خود جای خالی تکنولوژی امروز را با کوبه ها، بادگیرها، گره چینی ها و ... پر کرده بودند.
--------------------
گزارش : نیره شفیعی پور
عکس: مسعود ساکی