سيد محمد بهشتي ، مدير كل ميراث فرهنگي استان يزد ، در گفتگو با خبرنگار فرهنگي "مهر" با اشاره به اينكه مسجد مير چقماق ازقديمي ترين بناهاي موجود در مجموعه ي ميرچقماق است گفت : به دليل نماي چشمگير تكيه ي مير چقماق كه در ضلع شرقي ميدان قرار دارد ، بازديد كنندگان نا آشنا ، توجه چنداني به مسجد نداشته و حتي از تاريخي بودن آن نيز بي خبر هستند .
مدير كل ميراث فرهنگي استان يزد ياد آور شد : مسجد" مير چقماق " ، كه به "مسجد جامع نو" معروف بوده است در سال 841 هجري قمري توسط " امير جلال الدين چقماق شامي" و همسرش "ستي فاطمه" بنا نهاده شده است .
سيد محمد بهشتي در مورد شخصيت تاريخي جلال الدين چقماقي گفت : وي از سرداران مقرب دستگاه تيموري بود ، در سال 811 يا 8112 هجري قمري براي دومين بار و بصورت دائم از طرف شاهرخ ميرزا ، به حكومت يزد منصوب وتا سال 850 هجري قمري بر يزد حكومت كرد . او و همسرش سعي بسياري براي آباداني يزد داشتند و در نقاط مختلف اين شهر، بناهاي متعددي احداث كردند ، كه مسجد مير چقماق و مجموعه ي همراه آن يكي ازبناهايي است كه اين زوج موجبات احداث آن را فراهم كردند .
به گفته مدير كل ميراث فرهنگي استان يزد ، امروز از مجموعه ي همراه مسجد اثري باقي نمانده ، اما با توجه به آنچه در سند وقف نامه آمده وهمچنين دراسناد تاريخي ديگر نيز قيد است ، اين مجموعه شامل مدرسه ، خانقاه ، حمام ، كاروانسرا ، آب انبار ، چاه آب و بازار بوده است .
بهشتي در مورد ويژگي هاي بناي مسجد "مير چقماق " گفت : اين مسجد امروز در ضلع جنوبي ميدان شهداء واقع است ، اما در زمان ساخت در خارج از شهر و در كنار محله اي معروف به دهوك واقع بوده است .
وي اضافه كرد : بناي مسجد بطوركلي شامل شبستان ، گرمخانه و صحن است . در برخي از قسمتهاي مسجد نقوشي وجود دارد كه هماهنگي آنها با بنا موجب شده ، بيننده در نگاه اول آنها را اشكالي تزئيني تلقي كند ، اما با نگاهي عميقتر متوجه مي شويم كه اين اشكال و خطوط ، همگي آياتي از قرآن كريم ، اسماء جلاله يا اسامي معصومين عليهم السلام هستند .
مدير كل ميراث فرهنگي استان يزد در ادامه نخل را يكي از بخش هاي مسجد معرفي كرد و گفت : نخل نمادي از تابوت امام حسين (ع) است و مراسم نخل برداري در عصرعاشورا اجرا مي شد كه هنوز هم در بعضي از محلات شهر يزد و شهرستان هاي استان اين مراسم برگزار مي شود .
وي در مورد مراسم ويژه نخل گفت : قبل از مراسم ، نخل توسط افرادي مشخص تزئين مي شد ، براي اينكار ابتدا بدنه نخل را سياهپوش مي كردند و سپس روي پارچه سياهي را كه روي نخل كشيده شده در جلو وعقب شمشيربندان مي كردند بطوريكه صدها شمشير ، قمه و خنجر برهنه روي آن مي آويختند .
بهشتي اضافه كرد : در عصر عاشورا در حالي كه بيست نفر به منظور نواختن سنج و خواندن قرآن و مرثيه سوار نخل مي شده اند تعداد زيادي جوان قوي بنيه نخل را بر دوش خود گرفته ، چندين بار آن را از اين سو به آن سوي ميدان حمل مي كردند.
وي با اشاره به اينكه تاريخ ساخت نخل ميدان مير چقماق مشخص نيست تأكيد كرد : لااقل از سال 1229 هجري قمري نخل و مراسم مربوط به آن وجود داشته است . زيرا بر پارچه ي سياه آن تاريخ وقف 20 رجب 1229 دوخته شده است .
مهديه جمشيدي ، كارشناس ميراث فرهنگي نيز در گفتگو با خبرنگار "مهر"، در مورد تكيه يا حسينيه مير چقماق گفت : اين بناي معظم كه بسياري يزد را به آن مي شناسند، به سبك حسينه هاي يزد ساخته شده و بر خلاف تصور رايج و همينطور نام حسينيه (ميرچقماق ) ، اين بنا توسط مير چقماق ساخته نشده است .
وي با اشاره به اينكه بر كتيبه كوچكي كه به خط نسخ نوشته و بر سقف غرفه ي وسط بنا نصب شده است سال 1296 هجري قمري ، تاريخ ساخت حسينيه اعلام شده ، گفت : محمد حسين بنا و محمد حسن بنا بعنوان معماران آن معرفي شده اند . اما بنا بر نقلي اين بنا در اواسط قرن 13 هجري قمري و با هزينه حاجي ابوالقاسم رشتي تاجر معروف يزدي ساخته شده است .
جمشيدي با اشاره به ويژگي هاي معنوي و مذهبي بنا، اظهار داشت : در تمام طبقات و همچنين مناره ها و ستون هاي اين حسينيه ، آيات قرآني ، به رنگ سبز نقش بسته است و اين ويژگي ها ، بيانگر هويت مذهبي اين محوطه هستند ، هويتي كه اغلب ميدان هاي تاريخي ايران در گذشته از آن برخوردار بوده اند .
كارشناس ميراث فرهنگي استان يزد در ادامه تصريح كرد : لازم نبود تا شخصي در يك مسجد حضور پيدا كند تا حال وهواي معنوي به او تلقين شود . رفت و آمد درمعابر و ميادين شهر ناخود آگاه ، اين حال و هوا را به او القاء مي كرد ه است .
گفتني است مسجد مير چقماق در سال 1341 هجري شمسي و با شماره 247 و همچنين تكيه مير چقماق با شماره 383 در سال 1330 در فهرست آثار ملي كشور به ثبت رسيده اند .