تربت در لغت به معنای خاک، هر خاک مقدس و مطهر، خاک کربلا، خاکِ شفا دهنده بیماریها و دردها و مجازاً به معنای گور، مقبره و مرقد آمده است .
در کتابهای فقه و حدیث شیعی روایتهای متعددی از قول پیامبر اکرم(ص) و دیگر امامان درباره اعتبار و ارزش معنوی و احکام و آداب ویژه مربوط به آن آمده است.
بر اساس روایتهای مربوط به واقعه شهادت امام حسین (ع)، نخستین بار جبرئیل با دادن تربتِ سرخ رنگ کربلا به حضرت محمد (ص)، او را از شهادت امام حسین (ع) و ریخته شدن خون پاک او در سرزمین کربلا آگاه کرد .
در برخی روایات تاریخی ـ مذهبی شفاخواهی از تربت حمزه، عموی پیامبر(ص) و دیگر شهدا و صالحان در میان مسلمانان صدر اسلام رایج بوده است .
کاربرد تربت امام حسین (ع) در فرهنگ شیعی بسیار اهمیت داشته است و شیعیان برای ثواب، شفاخواهی، برکت‌زایی، زدودن ترس و دفع بلا یا رفع حوائج و... تربت کربلا را مقدس و متبرک دانسته و آن را همواره نزد خود نگه می‌داشته‌اند .
در برخی دیگر از احادیث شیعی کام برداشتن نوزادان با تربت سفارش و مستحب شمرده شده است .
از همین‌رو در فرهنگ سنتی ایران رسم بود که کام (سَقّ) نوزادان را با تربت کربلا بر‌می‌داشتند، به این طریق که انگشت اشاره (سَبّابه) آغشته به تربت را به دهان نوزاد می‌کردند و سق او را به بالا فشار می‌دادند تا به باور خود راه دهان نوزاد باز شود .
فقرزدایی و افزایش درآمد و روزی از دیگر آثار و فواید تربت است که فقهای شیعی به آن اشاره دارند و نیز همراه داشتن تربت در سفر و حضر و خوردن مقداری از آن را سفارش کرده‌اند .
در زمان شیوع بیماری آبله در تهران قدیم، مردم چشم، گوش و زبان کودکانی را که آبله گرفته بودند با تربت کربلا مُهر می‌کردند. به این ترتیب که اندکی تربت در هر یک از گوشهای کودک و روی پلک چشم او می‌مالیدند و کمی هم روی زبانش می‌گذاشتند و به حقِ الله، حقِ محمد، علی، حسن و حسین سوگند می‌خوردند تا آبله بر این عضوهای بدن کودک آسیب نرساند.
برای آسانی زایمان و تسکین درد زائو نیز به او آب تربت می‌دادند و با انگشت آغشته به آب تربت بر روی شکم زائو خطوطی رسم می‌کردند.
براساس منابع حدیثی و فقهی متواتر شیعی بهترین چیز برای سجده و نهادن پیشانی بر آن تربت است . برخی فقها نیز سجده کردن بر تربت را موجب رقت قلب دانسته‌اند . از این رو، نمازگزاران سجده بر مُهر تربت کربلا، ذکر با تسبیح تربت کربلا و همراه داشتنِ تربت را ثواب و بسیار مفید و نیکو می دانند .
زنان خراسان نقش بستن شکل مُهر تربت، تسبیح و پنجه را روی آش یا حلوای نذری، علامتی برای قبولی نذر و نیازشان می‌پنداشتند . کشاورزان برخی مناطق برای برکت‌زایی و پر‌بارشدن گندم‌زارها خاک تربت بر مزارع می‌پاشیدند.
همچنین رسم بود که پیش از چانه انداختن (تمام کردن و جان سپردن) فرد، خویشان نزدیک او در دهانش آب تربت می‌ریختند تا با تربت تطهیر شود و راحت جان دهد و اگر نتواند شهادتین را بر زبان آورد، به حرمت آب تربت نکیرین و شیاطین به او گزندی نرسانند.
در تهران نیز رسم بود که به هنگام غسل و پیش از کفن کردن مرده، گلوبند و دست‌بند و انگشتری از تربت کربلا که نام 5 تن بر آن حک شده بود، به گردن و دست و انگشت زن مرده می‌آویختند و دانه‌هایی از تربت روی چشمان و زبان او‌می‌گذاشتند. به دست مرد مُرده نیز تسبیحی از تربت می‌دادند، به این‌نیت که مرده از عذابها و فشار قبر در امان باشد .
... زائران مرقد امام حسین (ع) و دیگر اماکن متبرک، معمولاً با خود مُهر و تسبیح تربت به ارمغان می‌آورند. برخی نیز مهر و تسبیح نذر مساجد و امامزاده‌ها می‌کنند. از این‌رو، بازارها و دکانهایی برای فروش مهر و تسبیح در اطراف حرم امامان و امامزادگان بر پا می‌شود .
برداشتن تربت امام حسین (ع) با وضو و غسل و به هنگام خواندن قرآن و بوسیدن و بر چشم نهادن آن تأثیر بیشتر و سریع‌تری در رفع مشکلات حوائج دارد .
------------------------
دایرةالمعارف بزرگ اسلامی- جلد چهاردهم