به گزارش خبرگزاری مهر، چندی پیش از پژوهش ملی «پوشش و حجاب زنان ایران» رونمایی شد. در این پژوهش به پوشش و حجاب در کل کشور پرداخته شده است. دکترعلیرضا فروغی رئیس مرکز پژوهشهای اجتماعی دین سازمان تبلیغات اسلامی و عضو شورای سیاست‌گذاری در خصوص لزوم این پژوهش ملی می گوید: برای آن که بحثهای ذهنی و سلیقه ای در زمینه حجاب خاتمه یابد باید داده های مستندی از متن واقعیت اجتماعی استخراج تا از مدیریتهای عاطفی پرهیز شود. در این پژوهش موفق شدیم تمام داده های واقعی را حتی از دل روستاهای ایران به دست بیاوریم. با او در رابطه با جزئیات این پژوهش و روند شکل گیری آن به گفتگو نشسته ایم:
خبرگزاری مهر ــ گروه اجتماعی:چگونه "پژوهش ملی حجاب زنان ایران" شکل گرفت؟
- دکتر سید علی‌رضا فروغی :در حدود سال 1384 پژوهشی را با عنوان نگرش زنان نسبت به انواع پوششهای رایج انجام دادیم. این پژوهش در شهر تهران انجام شد و در آن ما بیشتر بحث نگرش‌سنجی را دنبال می کردیم. در ادامه پژوهشهای این حوزه، در سال 1387 با تکمیل پرسشنامه سال 1384 در پنج مرکز استان (اصفهان، تبریز، تهران، قم و اهواز) با نمونه مجموعاً سه هزار عدد این پژوهش را ترتیب دادیم و خروجی این پژوهش در مجموع در یک گزارش کل و 5 مجلد استانی به تفکیک گزارشهای این پنج شهر ارائه شد. انجام این دو پژوهش در سالهای 1384 و 1387 کم‌کم این آمادگی را ایجاد کرد تا بتوانیم «پژوهش ملی پوشش و حجاب زنان ایران» را در سطح کشور و به طور سراسری (هم شهری و هم روستایی) انجام بدهیم.مقدمات این پژوهش در سال 1389 شروع شد. جمع‌آوری اطلاعات داده های پژوهش در دی ماه و بهمن ماه در سراسر کشور انجام شد. بعد از این، ابتدا گزارش اولیه پژوهش آمد و در اختیار ناظر پژوهش قرار گرفت. در دو مرحله ناظر پژوهش انتقاداتی را درباره‌ی پژوهش ارائه کردند و در نهایت، گزارش این پژوهش در اواخر تابستان به صورت نهایی آماده شد و منتظر بودیم که در یک فرصت مناسب از این پژوهش رونمایی کنیم.
*این گزارشها پس از انتشار در اختیار چه نهادهایی قرار می‌گیرد؟
- این گزارشها در ابتدا در اختیار مدیریت ارشد سازمان، معاونان و دفاتر استانی قرار خواهد گرفت که این پژوهش به آنها ارتباط دارد. همچنین در اختیار دستگاههای حاکمیتی مثل دفتر مقام معظم رهبری، شورای عالی انقلاب فرهنگی و مرکز پژوهشهای مجلس، سازمان‌ها و نهادهای فرهنگی و دینی کشور قرار می‌گیرد. این پژوهشها این امکان را فراهم می‌کند که شورای عالی انقلاب فرهنگی به عنوان مرجع اصلی در حوزه مدیریت، سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی در حوزه‌ی فرهنگ با تکیه بر این پژوهشها، سیاستها، اقدامات برنامه‌ای مشخصی را سازمان‌دهی کند.
*ویژگیهای این پژوهش که آن را از سایر پژوهشها متمایز می‌کند چیست؟
- درباره ویژگیهای این پژوهش باید بگویم نمونه آماری این پژوهش 18 هزارو 802 پرسشنامه در سراسر کشور است که این بالاترین نمونه‌ای است که در پژوهشهای ملی در کشور انجام شده است و زنانی که در این پژوهش مورد سؤال قرار گرفتند، در فاصله‌ی سنی 15 تا 75 سال قرار داشتند. یکی از جنبه های خیلی مثبت در این پژوهش، پوشش آن بود. ما کمتر پژوهشی در کشور داشته ایم که شامل نمونه روستایی باشد و این‌که همان نمونه اتفاقی مورد پیمایش قرار گرفته باشد. به عبارتی دیگر، در این پژوهش اگر روستای دوری بوده، همان روستا مورد پیمایش قرار گرفته و این‌طور نبوده که روستای نزدیک مورد نظر باشد.
دیگر ویژگی مهمتر این پژوهش، ویژگی مفهومی آن است. ما در پژوهشهایی که در حوزه دین‌داری داریم، ولو به طور نسبی، شاهد شکل گیری نوعی ادبیات بومی بوده ایم. می‌دانیم که پژوهشهای دین‌داری در کشور عمدتاً در چارچوب مدل گلارک و استارک انجام می‌گیرد. حال با تلاش صورت گرفته این مدل بومی شده است و در بحث پوشش و حجاب، در سال 1384 که پژوهش نگرش زنان به حجاب انجام شد، سعی شد بر مبنای مدلی که ما در دین‌داری ارائه می دهیم، این‌جا هم چارچوب مفهومی و نظری ارائه بشود.در سال 1387 این مدل تکمیل شد و در سال 1388 این مدل باز با یک پرورش بیشتری مواجه شد. توجهتان را به این نکته جلب می کنم که در پژوهش سال 1389، در واقع ما وضعیت حجاب را سنجیدیم. در سال 1384 ما نگرش را سنجیدیم، در سال 1387 وضع موجود را سنجیدیم و .... البته بحث نگرشی هم در این پژوهش وجود دارد ولی بیشتر ما به بحث حجاب به مثابه رفتار توجه کرده ایم.
این دو ویژگی، یعنی وجود چارچوب مفهومی و چارچوب نظری و همچنین شمول این نمونه نسبت به همه آن جمعیت آماری از ویژگیهای مثبت این پژوهش است. به طور معمول نمونه‌های آماری پژوهشهای ملی حداکثر 9 هزار تا بوده که در این پژوهش به دو برابر افزایش پیدا کرده است.
البته این پژوهش دشواری هایی هم داشته است، به جهت این بعد ملی ما با دشواری های زیادی مواجه بوده ایم. مسأله واقعی بودن نمونه ها، ایجاب می کرد که برای رفتن به روستاهای صعب العبور و روستاهایی که غیرقابل دسترس بودند، طبعاً از نظر معنوی و مادی فعالیت و تلاش بیشتری صورت بگیرد.به هر حال گزارشی که از این پژوهش آماده شده، هم‌چنان‌که در جلسه رونمایی به آن اشاره شد، در قالب سه گزارش ملی است؛ یک گزارش ملی کل، یک گزارش ملی شهری و یک گزارش ملی روستایی را داریم که این‌ها، سه مجلد می شوند.
*آیا گزارشهای دیگری نیز از این پژوهش ارائه شده است؟
- بله ، 30 گزارش استانی نیز تولید شده است و چون پژوهش در سال 1389 برنامه ریزی شد، استان البرز را در نظر نگرفته‌ایم. کرج در استان تهران محاسبه شده و 30 مجلد گزارش استانی برنامه‌ریزی شده و همچنین 10 گزارش کلان‌شهرها را هم اضافه کرده ایم؛ مثلاً الان وضعیت حجاب در استان تهران اگرچه نزدیک به شهر تهران است اما با خود تهران مرکزی متفاوت است. یا در مورد استانی مثل فارس؛ وضعیت حجاب در شهرستانهای استان فارس با شهر شیراز کاملاً متفاوت است، لذا ما نمی توانیم نمونه ای مثل استان فارس را به شهر شیراز تعمیم بدهیم. ما به این نکته توجه کردیم که باید در کنار گزارشهای استانی که تولید می کنیم، برای کلان‌شهرهای اصلی کشور هم گزارشهای اختصاصی داشته باشیم.
استحضار دارید که هشت کلانشهر هستند که در برنامه ریزیهای کشوری، تحت شورایی دور هم جمع می شوند و برنامه‌های خاصی را دنبال می‌کنند.
ما به این هشت شهر، کرمانشاه و رشت را هم اضافه کردیم. در واقع بر مبنای سرشماری سال 1385، گزارشهای مربوط به ده شهر پرجمعیت کشور (آن هشت کلانشهر به اضافه کرمانشاه و رشت) آماده کردیم و این پژوهش به صورت مجلدات گالینگور نهایی شده و ما احتمالاً در فرصتی مناسب این پژوهش را به صورت کتاب نیز منتشر خواهیم کرد. البته به صورت انتشار محدود که در اختیار دستگاهها و نهادهای فرهنگی دینی کشور (و البته پژوهشگران حوزههای فرهنگی و دینی) قرار بگیرد.
نکته ای که این‌جا می خواهم توجه تان را به آن جلب کنم، این است که در واقع، برای ما، تولید گزارشهایی که داده های مستند را گردآوری کند و ما در واقع بدانیم آن متن واقعیتها و عینیتهای اجتماعی چگونه است، گام اول است. یعنی ما باید گزارش هایی را داشته باشیم که داده های مستند در آنها گردآوری شده باشد و بعد، باید این دادهها را توصیف کنیم. ما مجلداتی را در نظر گرفتیم که در دستور کار قرار گرفته و الان بخشی از آن نیز تولید شده که در آن مجلدات، داده های پیمایش پوشش و حجاب زنان ایران را به صورت موضوعی توصیف کرده ایم. البته این‌ها به صورت ملی و استانی هم قابل توصیف هستند؛ گزارش کلان‌شهرها هم می‌تواند به صورت موضوعی توصیف شود.
گام بعد که گام مهمتری است و سومین گام محسوب می شود، در واقع تولید گزارشهای تحلیلی است؛ در واقع، ما در آن گزارشها باید به موضوع پوشش و حجاب از داده های پیمایش سال 1390 نگاه تبیینی داشته باشیم، بنابراین گام اول تولید گزارشهایی است که در آن خود داده ها بدون هیچ‌گونه توصیف و تحلیل گردآوری شده باشند، گام دوم گزارشهای توصیفی و گام سوم گزارشهای تحلیلی.
ما سه گام دیگر را هم در نظر گرفتیم که داریم برنامه ریزی می کنیم که طبیعتاً این گامها، اگرچه متوقف بر هم نیستند اما به طور طبیعی باید این‌ها را در یک روند منطقی، برنامه ریزی کنیم و ارائه بدهیم. گام چهارمی که در نظر گرفته شده، بحث روندپژوهی است. ما باید ببینیم پژوهشهایی که در حوزه پوشش و حجاب انجام شده، در یک روند ده‌ساله، چگونه بوده اند؟
با بررسی های دقیق علمی که انجام شده، به این نتیجه رسیدیم که ما در مورد عفاف و حجاب حداقل 6 پژوهش اختصاصی قابل اعتنا داریم که از این شش پژوهش، پنج پژوهش توسط همین تیم انجام شده است.یعنی در سال 1384 تیم پژوهشی دکتر مهدی فرجی و همسرش دکتر نفیسه حمیدی این کار را انجام دادند، در سال 1387 نیز همین تیم کار را در دست داشتند، و همچنین در سال 1390.
البته روشن است که در سال 1390، با توجه به ابعاد ملی پژوهش، پرسش نامه ای را که ما آماده کردیم، به رؤیت جمع کثیری از استادان علوم اجتماعی و استادان حوزه در قم و تهران رسیده و خود سازمان را هم به عنوان حوزهای که در زمینه‌ی حجاب و پوشش دارای سوابق و تجربیاتی است، خود ما هم پرسشنامه را مورد بررسی قرار دادیم.
ناظر پژوهش دکتر جوادی‌یگانه بودند و ایشان هم پژوهشهایی را در حوزههای فرهنگی دینی انجام داده اند. به هر حال این را می خواستم اشاره کنم که از شش پژوهشی که امکان بررسی دارند، 5 پژوهش توسط این تیم انجام شده است. پژوهش اولی که خود دکتر فرجی انجام داده، پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد وی در سال 1379 بوده است. در سال 1381، در صداوسیما پژوهش را انجام دادند و در سال 1384، 1387 و 1390 هم که سه پژوهش در دفتر پژوهش سازمان انجام دادیم. اهمیت کار وقتی است که دقت کنیم آن گویه هایی که در این پیمایش ها به کار رفته، گویه های یکسانی است و امکان سنجش را برای ما فراهم می کند.
*در خصوص حجاب و عفاف چند گزارش علمی و قابل استناد وجود دارد ؟
- ما حداکثر 25 پژوهش داریم که قابل اعتنا باشند و در آنها یک یا چند سؤال مربوط به حجاب و پوشش آمده است. توضیح آن‌که در این 25 پژوهش 205 سنجه آمده که 64 عدد آن دست‌کم دوبار تکرار شده است، اما 141 سنجه فقط در یک پژوهش آمده است. این نشان میدهد که پژوهشها اختصاصی پوشش و حجاب نبوده است. اما پژوهشی که اختصاصی پوشش و حجاب بوده باشد و معتبر باشد، شش پژوهش بیشتر نیست. به هرحال ما آمدیم، در یک کار علمی روندپژوهی، پژوهشهای انجام شده از اولین پژوهش فرجی در سال 1379 به عنوان پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد تا آخرین پژوهش که پژوهش ملی خودمان باشد، این‌ها را در یک فراتحلیل مورد بررسی قرار داده و روند پوشش و حجاب را در کشور تحلیل کردیم. این گزارش تولید و آماده ارائه است.
این گزارش در واقع به ما نشان می دهد که وضعیت ما چگونه است.و البته روشن است که به حکم این ضرب المثل معروف که گذشته چراغ راه آینده است، به طور منطقی و طبیعی همیشه این‌گونه خواهد بود.
گام پنجم که در واقع گام مهم دیگری است، گام آینده پژوهی است. ما در آینده پژوهی، هم‌چنان‌که از نامش روشن است می‌خواهیم آینده های ممکن را تصویر کنیم. حالا در برخی از پژوهشها، روندپژوهی را هم بخشی از آیندهپژوهی می گیرند. در واقع روندپژوهی (trend study) بخشی از آیندهپژوهی (futures study) است ولی ما این را جدا حساب کردیم، زیرا خود گذشته از این بعد اهمیت دارد که ما یک فراتحلیل دقیق علمی نسبت به فعالیتهای گذشته داشته باشیم و همچنین این‌که در یک‌سری مطالعات آینده های ممکن را در بحث پوشش و حجاب تصویر کنیم.
اگر بتوانیم با تصویر دقیقی که این دادهها از عینیت اجتماعی به ما ارائه می دهند، این تصویر روشن را توصیف و تحلیل کنیم و روند صعودی یا نزولی این منحنی ها را بتوانیم تصویر کنیم، می توانیم بگوییم وضعیت ما در پنج سال یا ده سال آینده، با توجه به آن هدف‌گیری که در بحث آیندهپژوهی است، چگونه خواهد بود.
این پنجمین گامی است که ما در دفتر برنامه‌ریزی پژوهشهای کاربردی در نظر داریم برداریم، گرچه مطالعاتی در این حوزه در دست انجام است.گام ششم که از اهمیت بسیار ویژهای برخوردار است، بحث سیاست پژوهی است. در واقع ما در پنج گام قبلی مواد خامی را فراهم می کنیم که این مواد خام را مقدمه این گام قرار دهیم که ما باید چه سیاستهایی را در حوزه سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی حوزه پوشش و حجاب اجرایی کنیم. در واقع زمانی ما می توانیم دستورالعملهای جامعی را تولید کنیم که این دستورالعملها به طور مشخص به مدیران، سیاست‌گذاران و برنامه ریزان کشور، تصویر روشنی را از وضع موجود آن حوزه ارائه دهد.
مستحضر هستید که ما در واقع یک فرآیند تصمیمگیری داریم و یک فرآیند تصمیمسازی. فرآیند تصمیمگیری مربوط به رأس هرم است اما آن اتفاق مهمتر که در حوزه کارشناسی می افتد، فرآیند تصمیم سازی را فرآیندی علمی مبتنی بر داده‌های مستند نشان می دهد. اگر ما بتوانیم آن پنج گام قبلی را به طور دقیق و درست برداریم، این‌ها برای ما یک بسته پژوهشی را شکل می دهد که ما می توانیم با تهیه آن دستورالعمل جامع به نهادهای فرهنگی و نظام فرهنگی دینی کشور توصیه هایی داشته باشیم که در واقع این سیاستها باید اجرایی بشوند که در دنیا این سیاست پژوهی را که به تولید سیاست‌نامه ها (Policy papers) منجر می‌شود، این امکان را به مدیران ارشد میدهد که با تکیه بر گزارشهای کارشناسی، تصمیمات اجرایی دقیق و منطبق با واقع را بگیرند.
به هر حال در بین مراحل شش گانهای که برشمردم، یعنی تولید داده، توصیف داده، تحلیل داده، روندپژوهی، آیندهپژوهی و سیاست‌پژوهی، مجموعاً یک برنامه جامع مطالعات پژوهشی را برای ما شکل می دهند که این برنامه در حوزه های مختلف باید اجرا شود.
واقعیت این است که دستگاههای فرهنگی دینی، کمتر توانسته اند با این نگاه جامع به این مسأله نگاه بکنند. در حال حاضر ما این مطالعه را در حوزه‌ی دین‌داری و در حوزه پوشش و حجاب به طور جامع دنبال می کنیم. یعنی این برنامه‌ی جامعی که مبتنی بر شش مرحله است، عیناً در بحث دین‌داری هم دنبال می شود که البته ما تا یکی دو ماه دیگر رونمایی پیمایش ملی دین‌داری را خواهیم داشت.
*چه کسانی در این پژوهش با شما همکاری می‌کردند؟
- مجری پژوهش، دکتر مهدی فرجی و نفیسه حمیدی همسرشان بودند، ناظر پژوهش دکتر محمدرضا جوادی‌یگانه، مشاور پژوهش دکتر عباس کاظمی و تعداد زیادی از استادان علوم اجتماعی در تهران و قم و همچنین استادان حوزه در قم و تهران پرسشنامه را ارزیابی کردند. آقایان خاموشی ریاست محترم سازمان تبلیغات اسلامی، موسوی‌هوایی معاون پژوهشی و آموزشی سازمان تبلیغات اسلامی و خود من که مسؤول دفتر پژوهش سازمان هستم، شورای سیاست‌گذاری این پژوهش را در سازمان تبلیغات اسلامی تشکیل می دادیم.
*پرسشنامه این پژوهش چه ویژگی‌هایی نسبت به پژوهشهای مشابه خود دارد؟
- این پرسشنامه ویژگیهای خیلی خاصی دارد و دقت خیلی زیادی برای تولید آن صورت گرفته است. از سوی دیگر، در این پرسشنامه، برای اولین بار ما برای این‌که از بحث انتزاعی دور بشویم، آمدیم 12 نوع پوشش خانمها را به طور مشخص در ذیل 12 تصویر آوردیم و وقتی از فردی پرسیده میشد که پوشش شما چیست، به آن پاسخ انتزاعی و ذهنی (که مثلاً پرسش شونده بگوید چادر با مقنعه یا چادر با روسری یا مانتو با شال، مانتو با روسری، مانتو با مقنعه و ...) اکتفا نمی شد، بلکه در قالب کارتی که در اختیار پرسشگران قرار داده شده بود، در واقع از آنها می خواستیم که این کارت را به فردی که مورد مصاحبه قرار گرفته، نشان بدهند و بگویند که در واقع کدام تصویر پوشش مورد نظرشان است که این در واقع موجب می شد که تصویر روشنتر و دقیق‌تری داشته باشیم و از سوء تفاهم یا کلی گویی که گاهی اوقات در یک محاوره عرفی پیش می‌آید جلوگیری شود و دقیقاً مشخص شود که پرسشگر همان منظور پاسخگو را ثبت کرده است.
*در این تصاویر به پوششهای محلی نیز توجه شده است؟
- درباره استثنائات مثل پوششهای محلی، باید توجه داشت که ما از افراد درباره پوشش و حجاب فضاهای عمومی سؤال کرده ایم و به عنوان مثال خانمی در فضای اختصاصی، در حوزهای که محارمش حاضر هستند بدون حجاب بوده و در چنین فضاهایی طبعاً پوششها از این متنوعتر بوده است.
از طرف دیگر در مناطقی چون کردستان و شمال کشور هم زنان در فضای عمومی و رسمی، کمتر در پوششهای محلی ظاهر می‌شوند و آنها هم در حوزههای اداری و عمومی معمولاً با پوشش رسمی وارد می شوند.
*چه ابعادی در این پژوهش مورد سنجش قرار گرفته است؟
- در مورد داده های پژوهش 9 بعد سنجیده شده و در آن ما بحث پوشش و حجاب را در حوزههای مورد نظر به تفکیک مورد بحث قرار دادهایم. در این پژوهش، بحث پوشش دو بخش داشته؛ یکی ابعاد پوشش در زندگی روزمره و دیگری ابعاد حجاب.
ما در بحث پوشش در زندگی روزمره، پنج بعد خصوصیات پوشش و حجاب، پوشش و حجاب در فضاهای اجتماعی، نگرش به پوشش و حجاب، زیبایی‌شناسی پوشش و آگاهی از پوشش را مورد بحث قرار داده ایم.
در بحث ابعاد حجاب هم چهار بعد را ما در این‌جا سنجیده ایم: اول اعتقاد به حجاب، دوم نگرش به احکام حجاب، سوم عمل به احکام حجاب و چهارم اخلاق حجاب. از این 9 بخش در واقع شش بخش که بحث پایایی و اعتبار در آنها مطرح بوده، در شش مقیاس ارائه شده اند.
یعنی برای سنجش هر مقیاسی تعدادی گویه وجود دارد که مجموعه آن گویه ها آن مقیاس را به ما ارائه خواهد کرد.
اگرچه این کار، در ادامه فعالیتهای پژوهشی دفتر برنامه‌ریزی پژوهشهای کاربردی معاونت بوده اما در واقع ما مرکزی را در سازمان تأسیس کرده‌ایم با عنوان مرکز پژوهشهای اجتماعی دین که از مجامع وابسته به سازمان است و این پژوهش، در بخش پژوهشهای پیمایشی آن مرکز برنامه‌ریزی و عملیاتی شده است.