حمامهای تاریخی اردبیل؛ آثار بی بدیل هنر معماری و نقاشی

به روایت تاریخ حمامهای اردبیل در کل ایران زمین به جهت ساخت، معماری، نقاشی و توجه ویژه در نگهداری بی همتا بوده و هم اکنون برخی از این حمامها با توجه به بلااستفاده بودن به موزه تبدیل شده است.

 

نامگذاری "روز حمام" یادگاری از پیشینیان اردبیل

 

اردبیل شاید تنها شهر کشور باشد که به جهت توجه به نظافت و پاکی ظاهری و باطنی نزد پیشینیان این منطقه، یک رز هفته را به نام "روز حمام" نامگذاری کرده بودند و در آن روز افراد خانواده به حمامهای عمومی رفته جسم و تن خود را تطهیر می کردند.

 

در این روز حمامها در دو نوبت برای مردان و زنان در نظر گرفته می شد، در سایر روزهای هفته نیز برای استفاده یک روز خاص به زنان و روز دیگر به مردان اختصاص داشت.

 

حمامهای اردبیل نه تنها مورد توجه اهالی این منطقه بوده بلکه شگفتی و توجه مورخان و جهانگردان را نیز به خود جلب کرده، بطوریکه مقدسی یکی از مورخان در کتاب احسن التقاسیم به زیبایی و پاکیزگی حمامهای این شهر اشاره کرده است.

 

در حال حاضر برخی از حمامها در طول تاریخ متروکه شده و از بین رفته است و برخی پس از بازسازی های مکرر پابرجا مانده به شکلی که هم اکنون برخی از این حمامها به موزه تبدیل شده، اما بعضی از این حمامها هنوز هم پذیرای شهروندان بوده و گرمای گذشته را در اذهان زنده می کنند.
 

 

 

حمام "کهنه" و "عبش آباد" میراثی از دوران قبل از اسلام

 

اولین حمامی که شایر دارای بیشترین قدمت تاریخی بوده و جزو میراث ارزشمند منطقه محسوب می شده حمام "کهنه" بوده که طبق اسناد تاریخی این حمام در منطقه تاریخی و باستانی اردبیل یعنی راسته پیر عبد الملک بازار و در مسیر خیابان آیت الله کاشانی کنونی قرار داشته که در جریان احداث خیابان مذکور به سال 1335 ویران شد.

 

حمام کهنه قدیمی ترین حمام اردبیل و  قدمت قبل از اسلام دارد که دارای گنبدهای جسیم، طاقهای گسترده و پایه های عظیم بوده و از کف بازار حداقل 10 متر پایین تر داشته است و راه رسیدن به آن از 15 تا 20 پله می گذشت.

 

در نزدیکی آن، حمام "عبش آباد" نزدیک به بازار مسگران و بر سر راه آرد میدان واقع بود و کف آن نیز چند متر پائینتر از سطح بازارهای مجاور قرار داشت.

 

به عقیده کارشناسان باستان شناسی پایین بودن سطح حمامها به دلیل حفاظت از هوای آزاد است تا محوطه داخل حمام در زمستان گرم و در تابستان خنک باشد. 

 

حمام "اوچ دکان"؛ رویایی به رنگ گلهای شاه عباسی

 

این حمام در محله اوچ دکان اردبیل واقع است وبه عقیده برخی محققان نسبت به دیگر حمامهای قدیمی شهر، از اصالت بیشتری برخوردار است. بر مبنای سنگ نبشته بالای طاق نمای سر در، ساخت بنای حمام یک سال به طول انجامیده است.

 

دهلیز حمام، محوطه ای شش ضلعی با شش طاقچه می باشد که بین طاق نماهای هر طاقچه گوشواره ای کوچک ساخته شده و روی گنبد کروی کنگره داری قرار داده شده است. رختکن حمام چهار طاق عریض و کم عمق دارد. تمام سطوح داخلی آن به جز قسمتی از نبش دیوار ها با نقاشی های روغنی پوشیده شده است.

 

تقسیم بندی شاه نشینهای این حمام، منطقی و چشمگیر است و در هر جای آن، نسبت به وسعتش نقاشی هایی انجام شده است. دیگر قسمتهای حمام، سطح دیوارها، آویزها و سطح رختکن نیز متناسب با فضا و وسعت موجود با اسلیمی های گل و برگ ساده یا اسلیمی توریقی ساده، صحنه های تشریفاتی مربوط به خادم ها، ترنج، گل های شاه عباسی و گلبرگ های ریز و… با نقاشیهای مختلف مزین شده و همین تزیین نقاشی از ویژگیهای بارز این حمام قدیمی است که ستایش هر بیننده ای را بر می انگیزد.

 

این بنا دارای گرمخانه مستطیلی شکل است که به وسیله یک محوطه چهارضلعی و راهرویی زانویی مانند به سربینه متصل می شود. بنا در اصل دارای دو بخش مردانه و زنانه بوده که اکنون از بخش مردانه آن استفاده می شود و به شماره 12/4 به ثبت تاریخی رسیده است.

 

حمام "حاج شیخ" با عمری بالغ بر سه قرن

 

این بنا در اول کوچه شهیدگاه از طرف میدان عالی قاپو واقع شده و منسوب به اواخر دوره صفویه است. ورودی بنا از گنبد و 16 عدد آویز در حد فاصل گنبد و هشت طاق نمای سکودار ساخته شده و غرفه های اطراف آن با طاقهای جناغی مسقف شده است.

 

رختکن حمام دارای چهار رواق است و به همین اندازه ستون هشت ضلعی دارد که طاقهای جناغی مختلف بلند و کوتاه روی آن ها قرار دارد. نیم گنبد رواقها بر طاق نماها استقرار یافته است.

 

همه دیوارها و سقف پوشیده از نقاشیهای تزیینی مختلف بوده که در حال حاضر به علت سفید کاری از بین رفته است. از این تزیینات، فقط در گوشه جنوبی، زیر گنبد کوچک کنج رختکن، نقاشیهایی از گل و بوته و برگ اسلیمی ساده باقی مانده است.

 

داخل حمام، دو شاه نشین بزرگ متقابل و دو نیم گنبد کوچک وجود دارد. گنبد اصلی بلند و با آویزهای گسترده بر طاق نماها و نیم ستون های مربع تکیه دارد. راه حمام کاشی کاری معمولی شده و قدمت بنای حمام معلوم نیست، ولی تعمیر کنندگان آن براساس شواهد و مستندات و نیز مصالح بکار رفته عمر آن را در حدود 300 سال عنوان می کنند.

 

حمام "پیرزرگر"؛ تخت ملایک در بوته های گل سرخ

 

این حمام در ورودی و راهرویی ساده دارد، اما رختکن آن که با سکوهای قدیمی، شاه نشینها، کف سنگ فرش و حوض سنگی هشت ضلعی با چهار بازوی سنگی که با یک پله کوچک به سکوی رخت کن منتهی می شود، شکل قدیمی خود را حفظ کرده است.
 
سقف رختکن با نواری که با گلهای تکراری نقاشی شده، قاب گرفته شده و این نوار از پایین به آویزها و از بالا به عرقچین گنبد محدود می شود، رویه گنبد نیز با عدد "بته ترمه" بزرگ به چهار قسمت تقسیم شده و بین آنها، تصاویری از ملایک و گل و بوته های اسلیمی نقاشی شده است.

 

 

در زیر عرقچین، کنگره ای مرکب از 16 آویز به صورت گردنبندی قرار گرفته که در متن آنها گل و بوته های اسلیمی نقاشی شده و یک ردیف پایین تر در رویه دوازده آویز، صحنه های مجلسی نقاشی شده است.

 

بقیه آویز و چهار فیل گوش میان آنها سفید کاری شده و آثار نقاشی آن از بین رفته است. نقاشیهای دیوار شاه نشینها هم در نتیجه سفید کاری از بین رفته ولی نمونه نقاشیهای شاه نشینها را می توان در شاه نشین سمت راست در ورودی حمام دید.

 

این شاه نشین با یک دیوار جدید از رختکن جدا شده و به صورت انبار خرده ریز در آمده، اما در تمام دیوارهای آن، نقاشیهای قدیمی دیده می شود. داخل حمام، به صورت چهار طاقی بلند با آویزهای متعدد و یک گنبد کوچک نسبت به وسعت حمام است و ابعاد آن 5× 4 متر می باشد. دیوار خزینه آب گرم و در ورودی، با طاق نمای کم عمق ساخته شده است.
 
حمام حاج محسن یا ملا هادی

 

حمام "ملا هادی" یا "حاج محسن" در کوچه ملا هادی اردبیل واقع شده، این حمام یک در ورودی ستون دار با آجر قرمز و گنبد معمولی دارد. رختکن آن هشت ضلعی است و روی آن، گنبدی مدور قرار دارد.

 

حمام به دو بخش زنانه و مردانه تقسیم می شود، از تزیینات اولیه آن تنها نقاشیهای آن باقی مانده اند که در قسمت زنانه مشهود بوده و طاق گنبد حمام با آویزهای منظم تزیین شده است.

 

حمام صفویه اردبیل

 

حمام صفویه در خیابان نایبی سابق اردبیل واقع شده و دارای ستون های مربع در رختکن و گنبد ضربی معمولی است. دیوارها و سقف این حمام سفید کاری شده اند.

 

حمام ابراهیم آباد؛ سفره خانه قاجاری

 

حمام ابراهیم آباد متصل به دوره قاجار در جوار مسجد و پل ابراهیم آباد در خیابان آیت الله مدرس واقع شده و دارای یک بخش ورودی هشتی می باشد که به عنوان فیلتری ما بین سربینه و فضای بیرونی عمل می کند که با گذشت زمان همسطح با کف کوچه شده و با یک پله می توان وارد سربینه شد که محلی برای تعویض و نگهداری لباس و کفش بوده است.

 

بعد از طی کردن مسیر میان در به فضای گرمخانه با سقف دارای کار بندی و گنبد عرقچین است و پوشش سربینه با کاربندی آجری و گنبد عرقچین بوده که به صورت یک پوش عمل می کند. نظافتخانه حمام نیز در محوطه گرم خانه و در ضلع شرقی آن واقع شده و پوشش آن طاق چهار بخشی می باشد، تون (آتشخانه) در شمال غربی حمام واقع شده است.

 

این بنا از ابتدا تحت تملک خانواده واثقی بوده که در سال 1380 توسط اداره کل میراث فرهنگی استان اردبیل خریداری و در حال حاضر به شکل سفره خانه سنتی مورد بهره برداری قرار می گیرد.

 

حمام "میرزا حبیب"؛ میعادگاهی برای عاشقان سنن قدیمی

 

این حمام در محله پیر عبدالملک اردبیل واقع شده است، رختکن حمام، گنبدی کروی و سفید کاری می باشد و بین رختکن و داخل حمام، محوطه کوچک سکوداری وجود دارد که برای حفظ تعادل هوا، بین دو نقطه ساخته شده است.

 

یکی از دیوارهای این محوطه ساده و معمولی می باشد و سه دیوار دیگر آن دارای طاق نما و آویز بندی است که در سقف به یک ستاره منتظم هشت پر منتهی می شود.

 

در داخل حمام، یک صحن بزرگ به ابعاد 5*5 متر قرار دارد که دو دیوار آن (ورودی و خزینه آب گرم) طاق نما و آویز بندی شده و دیوارهای طرفین آن به دو شاه نشین بزرگ و عمیق اختصاص یافته است.

 

دیوارهای شاه نشینها به سه طاق نما، گوشواره های حد فاصل طاقها و آویزهای متعددی که به رواقهای بسیار زیبا و بزرگ منتهی می شوند، تزیین یافته اند. این حمام تاریخی برخلاف بسیاری از حمامهای اردبیل هم اکنون نیز دایر بوده و به میعادگاهی برای عاشقان آداب و سنن قدیمی تبدیل شده است.

 

حمام "پیر"

 

این بنا در کوچه معصوم شاه از محله سرچشمه در مرکز شهر اردبیل واقع بوده و به نام پیری که قبر وی در زاویه بنای حمام قرار داشته معروف بوده است.

 

این حمام از آثار دوره قاجاریه به شمار می رفت که در سال 1366 توسط شهرداری به طور کامل ویران شد و امروزه هیچ اثری از آن برجای نیست.

 

بنای اولیه بنا دارای هشتی ورودی، رختکن و گرمخانه گنبددار بوده پوشش گنبدی این فضاها بر روی چهار ستون میانی و طاقهای کناری قرار گرفته است.

 

 

حمام "آقا نقی" یا ظهیرالاسلام؛ موزه مردم شناسی اردبیل

 

حمام تاریخی آقانقی (ظهیر‌الاسلام) در میدان عالی قاپو اردبیل و جنب مجموعه جهانی شیخ صفی الدین اردبیلی واقه شده است، این حمام را فردی به نام ظهیرالاسلام در دوره ایلخانی ساخته است و ۲۰۰ سال بعد الحاقاتی بدان صورت گرفت. در زمان قاجار نیز فردی به نام آقانقی مؤتمن الرعایا خریداری، مرمت و بازسازی کرده از همین روست که حمام به هر دو نام معروف است.

 

حمام ظهیرالاسلام را میراث فرهنگی در سال ۱۳۷۸ خریداری و بازسازی کرد و در نهایت هم موزه مردم شناسی این اقدام را انجام داد. حمام آقا نقی یکی از قدیمیترین حمامهای کشور می باشد.

 

هم اکنون در این موزه 33 نوع مجسمه با پوشش محلی و آیینی مردم استان اردبیل به نمایش در آمده و همچنین آثار و دست نوشته های مربوط به هویت تاریخی و فرهنگی این منطقه نیز در این موزهجمع‌آوری و عرضه شده است.

 

این موزه محل مناسبی برای آشنایی با نحوه زندگی، آداب و رسوم، پوشش محلی مردان و زنان، نحوه پخت غذاهای محلی و آیینهای خاص این استان است. ورودی این موزه از رختکنی آغاز شده و به حوض سنگی هشت ‌ضلعی با چهار بازو ختم می شود و در آن آیینهای ویژه استحمام در دوره های گذشته نیز با تعبیه مجسمه هایی به نمایش در آمده است.

 

...........................

 

گزارش از ونوس بهنود