به گزارش خبرنگار مهر، اردبیل سرزمینی است که در بین کانون تمدنهای باستانی قرار داشته و با توجه به موقعیت جغرافیایی و استراتژیک و نیز انتخاب آن به عنوان مرکز حکومت صفویان از ارزش بسیاری برخوردار بوده و همین امر موجب ایجاد بناهای ارزشمند از جمله قلعه های باستانی و تاریخی در سطح استان شده است.
از جمله یادگارهای پر ارزش و تاریخی هر منطقه ای قلعه ها هستند که به لحاظ بررسی تاریخ سیاسی و اجتماعی و بویژه معماری می تواند حائز اهمیت باشد. این مراکز که با دلایل مختلف از جمله جلوگیری از تجاوز دشمن، پاسداری از مرزها، زندان، نگهداری خزاین پادشاهی و... ایجاد می شدند امروز می تواند به محل مناسبی برای گردشگران باشد.
اگر چه بسیاری از قلعه های باستانی استان برغم ثبت در فهرست آثار ملی همچنان در حال نابودی هستند و برخی از آنها نیز تا حدودی برای بازدید گردشگران مرمت و بازسازی شده است، اما تاریخی که هر کدام از این قلعه دارند بسیار ارزشمند تر و قابل توجه بوده و تنها نباید به معماری صرف آن توجه داشت.
از قلعه های موجود در استان اردبیل، بیشترین تعداد شاید مربوط به شهرستان مشگین شهر باشد ولی در سایر شهرستانها از جمله نمین، پارس آباد، اردبیل، و... نیز قلعه هایی با قدمت باستانی وجود دارد که در این گزارش تلاش می کنیم برخی از آنها را به اختصار معرفی نماییم.
قلعه قهقهه؛ زندان شاهزادگان صفوی و پاشاهای ترکی
اما مهمترین قلعه ای که در بیا قلعه های استان می توان به آن اشاره کرد، قلعه و دژ مشهور و صعب العبور قهقهه است. این بنا در دهستان "یافت" از بخش هوراند در ۸۵ کیلومتری شمال شرقی شهرستان مشگین شهر در استان اردبیل و در ارتفاع هزار متری در دل کوه بنا شده که به دلیل زندانی شدن افراد سیاسی مهمی مانند شاهزادگان صفوی از شهرت بسیاری برخوردار است.
به گفته یکی از کارشناسان باستان شناسی این قلعه از واحدهای تاسیسات دفاعی، نگهبانی، زندان، مخازن و انبار تشکیل شده و تمامی نکان امنیتی در احداث این قلعه برای نگهداری زندانیان رعایت شده است.
سارا بیات در گفتگو با خبرنگار مهر با بیان اینکه ورودی این قلعه راهرویی با طاق جناقی است که از سنگ و آجر ساخته شده و از آن به محوطه اصلی قلعه راهی وجود دارد، تصریح کرد: زندان دژ در منتها الیه قسمت شرقی قلعه واقع شده و راه ورودی آن حفره‌ای طبیعی است که در دل تخته سنگی عظیم و قطور وجود دارد و با قراردادن سنگی دیگر در مقابل آن، همچون در، زندان را محصور می‌کردند.
وی با اشاره به سخت گذر بودن مسیر ورودی قلعه عنوان کرد: در چهار طرف قلعه بریدگیها و پرتگاههای عمیقی به ارتفاع تقریبی 300 متر وجود دارد و تنها در بخش کوچکی از ضلع غربی بریدگیهای کم ارتفاع با شیبهای ملایم دیده می شود که به دامنه ها راه پیدا می کند.
بیات با اشاره به اقدامات صورت گرفته به جهت بهسازی این قلعه یادآور شد: برای مرمت قلعه و ایجاد زمینه بازدید عموم مردم بخشهای مهمی از جمله ورودی قلعه و مسیر پیمایش کوه تغییراتی یافته است که از آن جمله می توان به حفاظت و استحکام بخشی آثار و بقایای قلعه، ساماندهی و حفظ مجموعه طبیعی، ایمن سازی مسیرهای ورودی و تامین آب آشامیدنی و احداث سرویسهای بهداشتی و خدماتی نام برد.
شبکه آب شگفتی انگیزترین معماری قلعه
وی همچنین با تاکید به عدم دسترسی قلعه به چشمه و منابع آب آشامیدنی گفت: یکی از شگفتیهای معماری این قلعه آبرسانی به قلعه است، بطوریکه تنها راه استحصال آب در این دژ جمع آوری آبهای سطحی حاصل از آب باران و بارش برف است.
این کارشناس میراث فرهنگی تاکید کرد: دژبانان و یا ساکنان برای اندوختن آب حفره‌هایی مانند حوضچه در مسیر آب باران روی صفحه افقی در دل سنگ کنده‌اند که از آن جمله می توان به چهار مخزن به قطر پنج متر در قسمت شمال شرقی و تعداد ۱۱ آب انبار به ابعاد ۵۰×۱۰×۲٫۵در قسمت غربی قلعه اشاره کرد.
وی افزود:در نگاه اول علت استفاده این حوضچه ها در دل کوه و در ارتفاعات که به شکل بدیعی کنده شده برای بیننده مبهم است اما مطالعه تاریخ این منطقه نشان می دهد که این حوضچه ها به راستی برای تامین آب آشامیدنی استفاده شده است.
بیان متذکر شد: آب اضافی مورد نیاز و یا در زمان بروز خشکسالی احتمالی بوسیله قاطر و حیوانات بارکش از روستاهای همجوار به قلعه حمل شده است.
قهقهه خزانه جواهرات سلطنتی
به گزارش خبرنگار مهر، قلعه قهقهه با وجود امکانات طبیعی و اندکی تغییر به دست بشر، دژی مستحکم و دست نیافتنی و محلی امن جهت نگهداری خزاین و جواهرات سلطنتی و شورشیان خطرناک و زندانیان سیاسی بوده بطوریکه در زمان جنگهای ایران و عثمانی خزاین شاهان صفوی در آن نگهداری می شد.
اسکندر بیگ مولف کتاب عالم آرای عباسی در توصیف ویژگیهای منحصر به فرد این قلعه نوشته است: "قهقهه قلعه‌ای عالی واقع در قراجه داغ بر فراز قله کوه سنگی است که ساکنین آن با قلعه فلک‌الافلاک و نگهبانان آن با شب‌زنده‌داران فلک الافلاک همرازند".
همچنین محمد یوسف واله اصفهانی مولف کتاب "خلد برین" در اشاره به مخوف بودن و غیر قابل دسترس بودن آن می‌نویسد: "نسیم سبک خیز را مجال عبور از حوالی قلعه قهقهه نیست".
به روایت برخی از کتب تاریخی این قلعه به علت موقعیت سوق الجیشی خود مانند قلعه های بابک، پیغام، پشتو و نودوز در دوره های قدیمی تر و حتی قبل از اسلام نیز مورد استفاده بوده است، با این وجود اهمیت آن از دوره صفویه کمتر شده تا اینکه در دوره قاجاریه به یکباره متروکه شده است.
شاه اسماعیل دوم معروفترین زندانی قلعه
مهمترین ویژگی قلعه قهقهه زندانی کردن امیران و شاهزادگان صفوی بویژه اسماعیل میرزا فرزند شاه طهماسب یکم صفوی یا به عبارت دیگر شاه اسماعیل دوم دومین پسر ارشد شاه طهماسب یکم سلطان قزلباشها و حتی پادشاهانی از کشورهای دشمن در هنگام جنگ است.
شاه اسماعیل مردی شجاع، جنگجو و شمشیر زن بی‌دریغ بود و به علت زیاده‌روی دخالت در امورات پدری و گردن ننهادن به فرامین پدر دستگیر و در قلعه قهقهه به مدت ۱۹ سال و شش ماه و ۲۱ روز زندانی شد و تا مرگ پدر در زندان مخوف دوام آورد و سرانجام با گردش دوران پا به قدرت نهاد و بسیاری از خویشان را که در این مدت پادرمیانی نکرده بودند از دم تیغ گذراند.
از دیگر زندانیان مشهور دژ، خان احمد گیلانی والی گیلان بود که در سال ۹۷۵ ق بر اثر شورش دستگیر و در زندان قهقهه زندانی شد ولی چون والی گیلان بود شعری سروده و تسلیم شاه طهماسب کرد.
آن روز که کارت همگی قهقهه بود با رای تو رای سلطنت صد مهه بود
امروز در این قهقهه با گریه بساز کان قهقهه را نتیجه این قهقهه بود
امیرخان ترکمان حاکم تبریز، مراد پاشای رومی و احمد پاشا دو تن از سرداران نظامی عثمانی، همچنین سام میرزا از شاهزادگان صفوی به همرا دو پسر خردسالش از جمله زندانیان این قلعه بودند و در نهایت سام میرزا و پسرانش را به همراه پسران القاس میرزا که در آن دژ بودند، به قتل رساندند.
در سال ۱۰۱۸ هجری قمری در بیست و چهارمین سال سلطنت
شاه عباس زندانیان زندان با استفاده از فرصت پیش آمده نگهبان را کشته و زندان را به تصرف خود در آوردند و به افسانه غیر قابل تصرف بودن آن پایان بخشیدند. این زندانیان که بیشتر از کردها و عثمانیها بودند، دو ماه زندان را در تصرف خود داشتند تا اینکه خواجه مقصود علی با وعده عفو و آزادی شورش را خوابانده و قلعه را به تصرف خود درآورد.
قلعه خسرو؛ یادگاری از عصر مفرغ
این قلعه در ۳۰ کیلومتری شمال غرب اردبیل قرار دارد که با شیوه خشکه چین سنگی با مصالح سنگی بدون استفاده از ملات ساخته شده و به دوره مفرغ جدید ۱۷۰۰ تا ۱۴۵۰ سال پیش از میلاد تعلق دارد.
قلعه باستانی خسرو در عصر مفرغ جدید شکل گرفت و استقرار آن تا عصر آهن ۱ (۱۵۰۰ تا ۱۲۰۰ سال پیش از میلاد)، عصر آهن ۲ (۱۲۰۰ تا ۸۰۰ سال پیش از میلاد) و عصر آهن ۳ (۸۵۰ تا ۵۵۰ سال پیش از میلاد) تداوم داشت.
در اواخر عصر آهن ۳ این قلعه کاملا متروک شد و استقرار در آن به قلعه دیگری که متعلق به دوره هخامنشی است، منتقل شد. این قلعه هخامنشی نیز در حدود ۷۰۰ متری قلعه خسرو قرار دارد که در حال حاضر باستان‌شناسان مشغول بررسی روی آن هستند.
در فصول پیشین کاوش، سفال‌هایی از عصر مفرغ جدید و نشانه‌هایی از استقرار جوامع با ساختار پیچیده سیاسی و اجتماعی در این قلعه به دست آمده بود. بر اساس دلایل باستان‌شناسی جوامع پیچیده سیاسی و اجتماعی اولین بار در دوره مفرغ جدید شکل گرفته‌است.
با توجه به اینکه این منطقه در دوره‌های مختلف بویژه در عصر مفرغ مورد تاخت و تاز اقوام مهاجر بود و با در نظر گرفتن اقتصاد کشاورزی و دامداری در عصر مفرغ به نظر می‌رسد، قلعه‌های هفت‌گانه نقش محافظت از قلعه مرکزی خسرو و زمینهای کشاورزی و مراتع دامداری آن را به عهده داشتند.
گورستان کوچکی نیز شامل ۱۰ تا ۲۰ گور در کنار قلعه‌های هفت‌گانه وجود دارد که تعداد کم قبور آن نشانگر اقماری بودن این قلعه‌ها است. این گورها نشان دهنده مالکیت یا تسلط قلعه مرکزی بر نواحی اطراف و سند تملک خانواده یا قبایل ساکن در قلعه مرکزی یا قلعه‌های اقماری بر روی این مراتع هستند.
کاوشگران در بررسیهای خود در این منطقه آثار بند و کانالهای آبرسانی مربوط به دوره مفرغ جدید را شناسایی کردند. فرضیه این است که ساکنان این منطقه پس از احداث بند روی رودخانه قره‌سو که در کنار قلعه خسرو قرار دارد، توسط این کانالهای سنگ‌چین آب رود را به طرف زمینهای اطراف هدایت می‌کردند.
این قلعه نیز در شمال شرق مشگین‌شهر، مابین روستاهایی "قوزلو" و "کویج" و در پنج کیلومتری روستای کویج قرار گرفته‌است. این قلعه در دامنه کوه سبلان قرار دارد و از مسیر جادهٔ انار و قوزلو می‌توان آن را بهتر دید. قلعه با سنگ‌های بزرگی به ابعاد ۶۰ سانتیمتر در دو متر و ۱۰ سانتیمتر به‌شیوه قلعه‌های اورارتوها بدون ملات ساخته شده است و دارای طبقات مختلف بوده اما هم اکنون قسمت بزرگی از آن از بین رفته است. این بنا طی شمارهٔ ۶۳۰ به ثبت آثار ملی رسیده‌است.
قیز قلعه سی (قلعه دختر)؛ بنایی تاریخ ساز
یکی از مهمترین استحکامات طبیعی شهرستان نمین "قیز قلعه سی حور" است که باستان شناسان قدمت آن را به هزاره اول قبل از میلاد نسبت می دهند. این قلعه در سه کیلومتری جنوب شرقی دهستان حور در بخش ویلکیج جنوبی نمین قرار دارد که یک قلعه طبیعی بوده و از استحکامات ساخت بشر استفاده اندکی در احداث آن شده است.
پس از ساسانیان سلجوقیان، چوپانیان، جلایریان و قراقوینلوها در این قلعه اسکان داشته اند. بعد از یورش مغولان به دلیل عدم وجود حکومت مرکزی مقتدر این قلعه بین حکومتهای محلی ذکر شده دست به دست شده تا زمانی که اینانلوها یکی از طوایف متحد قرا قوینلوها از این قلعه استفاده کرده اند.
بعد از انقراض قرا قوینلوها و استقرار آق قوینلوها و حکومت صفویه در این منطقه از سرگذشت این قلعه خبری در تاریخ نیست. به روایت تاریخ طرفداران بابک خرمدین نیز از این قلعه استفاده کرده اند و حضور حکومتهای مختلف در این قلعه باعث شده این استحکامات در منطقه نمین تاریخ ساز باشد.
قلعه اولتان؛ در آستانه تخریب
در ارتفاع شرقی"دره باغ نوروز" در شهرستان مشگین شهر قلعه ای است که با شیبی تند به رودخانه "خیاوچای" منتهی می شود. در کمرکش ارتفاع غربی دره باغ نوروز، سنگ نبشه پهلوی ساسانی قرار گرفته است. این قلعه محوطه ای بسیار بزرگ است با چهار دیوار خشتی، گلی و آجری که بر پایه های سنگی استوار شده است.
این قلعه که از سنگ، خشت، ملات گچ و آهک ساخته شده است، در سینه کش کوه سنگی، حوالی "چتین دره" و روستای "قره قیه" شهرستان مشگین شهر قرار دارد.
طول قلعه از فصل مشترک برجهای با حصار 50 متر و قطر برجهای 8.5 متر است، ارتفاع آن حداقل دو متر و حداکثر 3.5 متر است. در داخل قلعه و در سطح کوه و محلهایی که حفاری شده، سفالینه های منسوب به هزاره اول قبل از میلاد پیدا شده است.