به گزارش خبرنگار مهر، ادب از که آموختی، از بی ادبان، ترسم نرسی به کعبه ای اعرابی، این ره که تو میروی به ترکستان است و صدها بیت و جمله دیگر که این روزها مردم آن را در مناسبتها و یا اتفاقات پیرامون خود به زبان می آورند مرهون شاعری است که به خوبی در فرهنگ مردم نفوذ کرده و از دل آنها خبر دارد.
کارشناسان معتقدند سعدی ازمعدود شاعرانی است که توانسته این جایگاه را در بین مردم به دست آورد و این جایگاه نیز به خاطر مردم شناسی والای اوست که سختی از دل مردم بیان کرد که بر دل آنها نیز نشسته است.
خیلی از ابیات و جملاتی که امروز مردم ایران در مناسبتهای مختلف و در گفتگوهای خود از آن استفاده می کنند در آثار سعدی بیان شده که یا قبل از سعدی این جملات به شکل ضرب المثل جود داشته و سعدی آن را با استادی هرچه تمام تر بیان کرده و یا به خود سعدی تعلق دارد و پیش از آن وجود نداشته و ساخته خود سعدی است و به این شکل تا به امروز به شکل مثل در بین مردم نفوذ کرده است.
حسن ذوالفقاری عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس و مدیر مرکز آموزش زبان فارس فرهنگستان در این رابطه به خبرنگار مهر گفت: یکی از شاعرانی که تاکنون آثارش در فارسی ضرب المثل شده سعدی شیرازی است.
وی با اشاره به اینکه در تحقیقاتی که درباره ضرب المثلهای فارسی در شعر شاعران انجام دادیم سعدی مقام اول را آورده، بیان کرد: سعدی دو هزار و 115 جمله از آثارش در بین مردم جا افتاده و مشهور شده که این آثار اعم از بوستان، گلستان و سایر آثار سعدی را شامل می شود.
عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس گفت: این امر طبیعی است زیرا روش سعدی تعلیم است یعنی آموزش مسائل حکمی با حکمتهای تجربی و از روی زندگی مردم، سعدی یک جهانگرد و مردم شناس است و در بطن زندگی مردم بود و از این طریق توانسته جملاتی را بسازد که بر دل مردم می نشیند.
وی با اشاره به دو هزار و 115 جمله سعدی بیان کرد: از این جملات که به صورت ضرب المثل بین مردم رواج داشته بوستان 455 جمله، گلستان 420 جمله مثلی دارد، غزلیاتش 448 مورد، قصائد 133 مورد را شامل می شود.
ذوالفقاری بیشترین موارد را در بوستان دانست و گفت: بوستان مدینه فاضله سعدی است و بر خلاف گلستان که اکنون را بیان می کند بوستان آرمانشهر سعدی محسوب می شود و این نشان می دهد که سعدی برای بیان آرمانهایش بازهم از این زبان استفاده کرده است.
وی اضافه کرد: نکته ای قابل توجه در ضرب المثلهای سعدی انطباق یک به یک کامل و دقیق مثلها با موضوعی است که می خواهد آن را بیان کند به گونه ای که امروز همان جمله به صورت دقیق به زبان مردم نشسته و همه کس فهم است.
مدیر مرکز آموزش زبان فارس فرهنگستان گفت: سعدی توانسته مفاهیمی که برای مردم دشوار است را مفهوم کند و برای این است که همه زبان سعدی را می فهمند.
ذوالفقاری تصریح کرد: از طرفی دیگر گلستان سعدی چون کتاب درسی و مکتب خانه ای بوده به همین دلیل نیز در ذهن مردم رسوخ کرده اما همین عامل کمک کره که تعداد زیادی از جملات سعدی در ذهن مردم بماند.
مقایسه با شکسپیر
وی سعدی را در این رابطه با شکسپیر مقایسه کرد و گفت: شکسپیر در ادبیات اروپا مقامی مانند سعدی دارد و دو هزار جمله از شکسپیر در ادبیات انگلیسی مثل شده و سعدی نیز چنین وضعیتی دارد.
"جهان دیده بسیار گوید دروغ، ترسم نرسی به کعبه ای اعرابی، این ره که تو میروی به ترکستان است"
وی به مصادیق ضرب المثلهای سعدی در دنیا نیز اشاره کرد و گفت: این جملات را می توان در عالم خارج هم برای آنها مصادیقی را به سرعت پیدا کرد ضمن اینکه اینها جملاتی بوده که بعد از سعدی مثل شده است.
عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس با اشاره به مثلهایی که در بین مردم رواج یافته، گفت: برخی از جملات هستند که از قبل بوده و سعدی در اشعار خود آن را آورده و برخی نیز آنهایی هستند که عدی آن را ساخته و بیان کرده و اکنون مثل شده است.
وی کلام سعدی را "کلام جامع " دانست و افزود: کلام جامع تمام ویژگیهای کلام نافذ و گویا را در خودش دارد که مصداق آن سعدی است.
وی در پاسخ به این سئوال که "بسیاری از مثلهایی که در بین مردم رواج یافته مردم حتی نمی دانند که صاحب این جمله سعدی است" بیان کرد: ضرب المثل این ویژگیی را دارد که چون شاعرش همراه مثل نیست و آن جمله نیز مشهور می شود مردم نیز نمی دانند این جمله از کیست.
عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس گفت: در این مورد نیز افرادی که آثار سعدی را مطالعه کرده باشند با خواندن آن متوجه موضوع می شوند که این جمله مربوط به سعدی است اما اگر کسی آثار سعدی را نخوانده باشند شاید متوجه نشود که مثل مربوط به کیست.
آری شتر مست کشد بار گران را
آه سعدی اثر کند در سنگ نکند در دل تو سنگ دل اثری
تربیت نا اهل را چون گردکان بر گنبد است
عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس گفت: امروز نیاز داریم این جملات حکیمانه را که تراوش یافته از ذهن بسیار پخته یک حکیم بزرگی مانند سعدی است در زندگی روزمرمه مانند کتب آموزشی، سایتها و رسانه ها منتقل کنیم.
حسن لی: سعدی سخنگوی صادقِ مردم است
کاووس حسنلی استاد انشگاه شیراز نیز در خصوص نفوذ عمومی سعدی به خبرنگار مهر بیان کرد: گلستان سعدی از همان آغاز نگارش تا به امروز همواره در فرهنگ مردم ایران، از کتابهای شیرین و خواستنی بوده و این مقبولیت همیشه رو به گسترش و افزایش داشته است. این پذیرش عمومی را باید دستکم در دو عامل جستجو کرد که یکی هوشیاری در گزینشِ موضوع و دیگری چیرهدستی در آرایش سخن است.
وی ادامه داد: حضور همیشگی سعدی در میان مردم و آمیزش او با گروههای مختلف اجتماع، تأثیر بسیار در عمومیتر شدنِ سخن او گذاشته است. از همین روست که احساس میکنیم سعدی سخنگوی صادقِ مردم است. سخنگویی که در کلام او هرگز بویی از نومیدی، ناتوانی وشکست احساس نمیشود بلکه همواره پویا، کوشا و تلاشگر جلوه میکند.
این استاد دانشگاه شیراز عنوان کرد: گلستان سعدی، آیینه تمامنمای اوضاع اجتماعی و فرهنگی زمان اوست که عادتها و خلق وخوهای مردم زمانه را به شایستگی بازتابیده است. جهانی که در گلستان باز نموده میشود، جهانی واقعی و در دسترس است نه دنیایی خیالی و آرمانی و همین ویژگی، این کتاب را باز هم خواندنیتر کرده است. در این جهانِ واقعی هرکس درخورِ پندار و اندیشهاش به گونهای حضور و ظهور مییابد: گدا، پادشاه، وزیر، درویش، قاضی، آموزگار، مشتزن، موُذن و ... .
حسن لی عنوان کرد: در گلستان زشتی و زیبایی و شایستها و نشایستها در کنار هم بازنموده شدهاند. درست است که سعدی را جهانگردی آزموده، پرورده و سرد و گرم چشیده دانستهاند، اما آنچه مهمتر از اینهاست آن است که سعدی پیرامونِ خود را همواره با چشمانی کاملاً باز و با درنگِ اندیشمندانه نگریسته است. گزارشهای او ازجامعه دوران خود، تنها گزارشی از سطحِ وقایع نیست، او در بسیاری از اوقات سرشتِ آدمیان را به خوبی شناخته و به شایستگی شناسانده است. شاید به همین دلیل است که سخن او به سادگی از مرزهای زبان فارسی درگذشته و بسیاری از جهانیان را زیر تأثیر خود درآورده است.
وی به ذکر حکایتی از سعدی می پردازد.
"زاهدی مهمانِ پادشاهی بود. چون به طعام بنشستند، کمتر از آن خورد که ارادتِ او بود و چون به نماز برخاستند، بیشتر از آن کرد که عادتِ او بود؛ تا، ظنِّ صَلاح در حقِّّ او زیادت کنند... چون به مقام خویش باز آمد. سفره خواست تا تناولی کند. پسری داشت صاحب فراست: گفت: ای پدر، باری به دعوتِ سلطان طعام نخوردی؟! گفت: در نظر ایشان چیزی نخوردم که به کار آید. گفت: نماز را هم قضا کن که چیزی نکردی که به کار آید...».
وی در ادامه گفت: اگر بخواهیم سعدی را با برخی دیگر ازقلههای بلند شعر فارسی بسنجیم، سعدی را بیشتر از دیگران در میان مردم خواهیم دید. مثلاً هنگامی که سعدی و مولوی را از دیدگاهِ پیوند و ارتباط آنها با مردم جامعه مقایسه کنیم، میبینیم که مولوی پروازی خیلی بلند دارد و در ارتفاع بسیار بالایی رو به مقصد در پرواز است. آنقدر بالا که بیشتر اوقات از دسترسِ مردم و حتی از دیدرس آنها هم خارج است. اما سعدی از روی زمین مستقیم، به سوی هدف حرکت میکند. از همین رو در دسترسِ مردم است و مردم میتوانند به سادگی با او همراه شوند، دامن او را بگیرند و به مقصد برسند، یا وقتی سعدی را با حافظ میسنجیم میبینیم که حافظ هم به گستردگی در میان طبقههای جامعه نفوذ پیدا کرده و جاری شده، اما حافظ مثل یک پدر مقدس و قابل احترام است که باید او را دوست داشت، به او مهر ورزید و او را بزرگ داشت.
این استاد دانشگاه ادامه داد: اگر حافظ در ذهن مردم مثل یک پدر باشکوه است، سعدی همچون یک دوستِ صمیمی است که بسیاری اوقات با او شوخی هم میکنند. این همه حکایتهایی که به نام سعدی، دختر سعدی، زن سعدی و حاضرجوابیهای سعدی ساخته شده، گواهِ همین پیوند نزدیک است.
حسن لی بیان کرد: بسیاری از سخنان شیوای سعدی، به دلیل شیرینی آن، درزبان مردم جاری شده و گونه ضربالمثل یافت و ایرانیان فارسیزبان بارها آنها را شنیده و گفتهاند، از جمله آنهاست:
- هر چه نپاید، دلبستگی را نشاید.
- ده درویش در گلیمی بخسبند و دو پادشاه در اقلیمی نگنجند.
- آن را که حساب پاک است، از محاسبه چه باک است.
- هر که سخن نسنجد، از جوابش برنجد.
- قدر عافیت کسی داند که به مصیبتی گرفتار آید.
- هرکه با بَدان نشیند، نیکی نبیند.
- توقع خدمت از کسی دار که توقع نعمت از تو دارد.
- همه کس را عقل خود به کمال نماید و فرزند خود به جمال.
- نه هر چه به قامت مهتر به قیمت بهتر.
وی ادامه داد: موضوع مهم این است که سخن سعدی، با آن که بسیار ساده است، هرگز مبتذل نیست و این دشوار است که بتوان اثری آفرید که ساده، عمومی و در عین حال هنری و عالی باشد.
حسنلی گفت: دکتر غلامحسین یوسفی گفته است:«شکسپیر درزبان انگلیسی و مردم انگلیسیزبان چندان نفوذ کرده که بیش از 450 جمله از کلمات او در بیان عموم مردم راه جسته و مَثَل سایر شده و قریب به دو هزار عبارت و شعر وی در ذهن و زبان مردم جاری است و مورد استشهاد واقع میشود، سعدی در زبان فارسی نظیر چنین جایگاهی را دارد.»
بعضی از عبارتهای کوتاهِ گلستان، فشرده یک مطلب بلند حکمی هستند:
- سه چیز بیسه چیز پایدار نماند: مال بیتجارت، علم بیبحث و مُلک بیسیاست.
- مشک آن است که خود ببوید، نه آن که عطّار بگوید. دانا چون طبله عطّار است، خاموش و هنرنمای و نادان چون طبل غازی، بلندآواز و میانتهی.
- دو کس رنج بیهوده بردند وسعی بیفایده کردند: یکی آن که اندوخت و نخورد، و دیگر آنکه آموخت و نکرد.
- عالم بیعمل به چه ماند؟ به زنبور بیعسل.
اول اردیبهشت ماه یادروز الشیخ الامام المحقق، ملک الکلام، افصح المتکلمین ابومحمد مشرف‌الدین(شرف‌الدین) مصلح بن عبدالله بن مشرف‌السعدی‌الشیرازی است که باید او را بیش از پیش به مردم شناساند.
...................
گزارش: هژیر فتحی