به گزارش خبرنگار مهر، تبریز مرکز استان آذربایجان شرقی با مساحتی حدود یک هزار و400 کیلومتر مربع و جمعیتی نزدیک به دو میلیون از دیرباز تأثیر زیادی در زمینه‌های مختلف از جمله سیاسی و اقتصادی داشته‌است. تبریز اولین پایتخت ایران در زمان صفویان و شهر ولیعهدنشین دودمان قاجار بوده است.
پیشینه تبریز همواره در هاله‌ای از ابهام مستور بوده است؛ تاریخ تبریز در پیش از ظهور اسلام اسیر ظن ها و گمان ها وگاهی اغراض ها بوده و بعد از ظهور اسلام سیمای پر شکوهش نظر جهانیان را به خود معطوف می سازد و در گستره وسیع حکومت اسلامی به "قبۀ الاسلام" مشهور می شود.
و شاید تاریخی بودن این شهر از جمله عواملی است که هر ساله سبب کشیدن مردم از شهرهای مختلف کشور به سمت خود می شود.
پارک ائل گلی، مکانی شاد برای تفریح
ایل گلی ( شاه گلی) از گردشگاه های زیبای تبریز است که در جنوب شرقی تبریز بر دامنه تپه ای واقع شده و استخری بزرگ به شکل مربع به مساحت 54 هزار و 675 متر مربع در مرکز آن واقع شده و در جنوب آن تپه ای است که آن را از بالا تا پایین، همسطح استخر، پله بندی کرده و نهر آبی از آن به سمت پایین روان است.
در مرکز استخر، عمارتی به شیوه سنتی در دو طبقه ساخته شده و اطراف استخر به صورت پارک بسیار زیبا و فرح بخشی درآمده که یکی از زیباترین جاذبه های گردشگری آذربایجان شرقی به شمار می رود.
درباره تاریخ بنای ائل گلی اطلاعات زیادی وجود ندارد؛ ولی کاخ مذکور بر اثر فرسودگی ناشی از گذشت زمان و رطوبت ناشی از آب استخر در سال ۱۳۴۶ خورشیدی تخریب و در سال ۱۳۴۹ خورشیدی کاخ دو طبقه ای با سبک و سیاق عمارت قدیمی احداث شده و مورد بهره برداری قرار گرفت.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، ایلگلی به مدت چند سال تعطیل شد و بلا استفاده ماند، ولی پس از مدتی این مکان بازگشایی شد و هم اکنون مردم تبریز در روزهای تعطیل و مناسبت های گوناگون در این مکان حضور می یابند.
مسجد کبود، فیروزه اسلام
مسجد کبود تبریز که به عمارت مظفریه نیز معروف است، یکی از شاهکارهای معماری اسلامی ایران در سده نهم هجری قمری است و در زمان مهمترین و قدرتمندترین پادشاه قره قویونلو، سلطان "جهان‌شاه" و به دستور دخترش " صالحه خاتون" ساخته شد.
تزیینات سرشارِ مسجد کبود تبریز از جمله تنوع کاشی‌کاری‌ها و استفاده از انواع خطوط خوشنویسی در کتیبه‌ها، همچنین استفاده از رنگِ غالبِ لاجوردی در کاشی‌های معرق، باعث شده که این بنا به «فیروزه‌ی اسلام» شهرت یابد.
مطابق نوشته روی کتیبه‌ی سردرِ اصلی مسجد، این مسجد در سال 870 هجری قمری (1465 میلادی) بنا شده است. این کتیبه که از عالی‌ترین نمونه‌های کاشی‌کاری در تمام دوران معماری اسلامی است، با معرق‌کاری به رنگ لاجوردی روی زمینه‌ی سفید تزیین شده و خوشنویسی آن به خط رقاع است.
در سال 1193 هجری قمری، بر اثر زلزله آسیب‌های جدی به ساختمان این مسجد وارد شد. گنبد آن فرو ریخت و به جز چند جرز و پایه‌ی شبستان و قسمتی از دیوار خارجی بنا چیزی باقی نماند. در سال 1318 تعمیر و بازسازی بنا آغاز شد و عمده کارهای ساختمانی آن تا سال 1355 به پایان رسید. بازسازی گنبد به عهده مرحوم استاد رضا معماران سپرده شد و مرمت کاشی‌کاری‌ها و تزیینات داخلی مسجد نیز همچنان ادامه دارد.
مقبرة الشعرا، آرامگاه بزرگان شعر و ادب
کوی ها و محله های قدیمی تبریز از دیر باز محل و ماوایی برای سالکان حق و شاعران نام آور بوده است و بی تردید تبریز به خاطر جای دادن عارفان و شاعران صاحب نام در دل خود ، جایگاه ویژه ای را در بین شهر های دیگر کشورمان داراست .
مقبره الشعرای تبریز در خيابان ثقه الاسلام و در ضلع شمالي بقعه سيد حمزه واقع است. بناي يابود زيبايي با تأسيسات توريستي به نام مقبر الشعرا در اين محل ايجاد شده که آرامگاه یکی از بزرگترين شاعران معاصر کشورمان (شهريار) در اين محل قرار دارد.
مقبره الشعرا قبلا با نام های حظیره الشعرا، حظیره القضاه و قبرستان سرخاب، معروف و مشهور بوده اما متاسفانه گذشت روزگاران و مهم تر از آن حوادث طبیعی چون سیل و زلزله، شکل ظاهری آن را از بین برده و اثری از قبور این بزرگان بر جای نمانده است. لیکن در شهریور ماه 1350 هجری شمسی طرح یاد بود مقبره الشعرا طراحی شده و به تدریج ساخته شد که هم اکنون این مجموعه فرهنگی پذیرای میهمانان و گردشگران است.
از معروفترین آرمیدگان مقبره الشعراي می توان به اسدی طوسی، قطران تبریزی، مجیرالدین بیلقانی، خاقانی شیروانی، ظهیرالدین فارابی، شاپور نیشاپوری، شمس الدین سجاسی، ذوالفقار شروانی، همام تبریزی، مانی شیرازی، شکیبی تبریزی و سید محمد حسین شهریار اشاره کرد.
بقعه سید حمزه، زیارتگاهی بابرکت برای مردم شهر
بقعه سید حمزه در محله سرخاب تبریز و کنار مقبره الشعرا در جنوب شرقی تقاطع ثقه الاسلام و عارف و ضلع غربی بقعه سید امین جبراییل قرار دارد.
بنای نخست این بقعه به روایت سنگ مرمر بالای سر در صحن در سال 714 هجری قمری احداث شده و صاحب مقبره كه سید جلیل القدر به نام ابوالحسن حمزه بن حسن بن محمد است با 16 واسطه نسبتش به امام موسی بن جعفر(ع) می‌رسد.
این مكان هم اكنون با اندكی بازسازی به زیارتگاه و معبد پر رفت و آمدی تبدیل شده است كه زائران از نقاط مختلف استان و نقاط مختلف كشور به زیارت این سید جلیل القدر مشرف میشوند.
نمونه های حجاری ظریف باقی مانده از این بقعه، نشان دهنده عظمت بنای اولیه است. طاق مرمرین سر در صحن مدرسه که از چهار قطعه مرمر بزرگ تشکیل و در پیشانی آن آیه ای از سوره « الحجر » حک شده، از این جمله است.
همچنین نمای طاق مرمرین در ورودی بقعه، از شاهکارهای حجاری دوره صفویه و آینه بندی های طاق بالای صندوق قبر امام زاده بسیار چشمگیر است.
بازار تبریز، بزرگترین سازه سرپوشیده به هم پیوسته جهان
بسیاری از گردشگران و جهانگردان نظیر ابن بطوطه، مارکو پولو، جاکسن، اولیای چلبی، یاقوت حموی، گاسپار دروویل، الکسیس سوکتیکف، ژان شاردن، اوژن فلاندن، جان کارت‌رایت، جملی کاردی، کلاویخو، رابرت گرنت واتسن، حمدالله مستوفی و مقدسی از رونق و شکوه بازار تبریز تمجید کرده‌اند.
شاردن فرانسوی آن را عالی‌ترین بازارهای آسیا دانسته و با اظهار شگفتی از گنبدهای زیبا و طاق‌‌های دیدنی، بازار هشت گوش و وسیع قیصریه را زیباترین بخش بازار عنوان کرده است. همچنین ابن بطوطه می‌نویسد: «بازار تبریز یکی از بهترین بازارهایی بود که من در همه شهرهای دنیا دیده‌ام.»
تاثیرگذاری بازار تبریز در روزگار کهن به قدری بوده که دروازه‌های اصلی شهر و مبادی ورود و خروج کالاهای شهر در محدوده بازار قرار گرفته بود و امروزه نیز هنوز از چهار دروازه سرخاب، باغمیشه، خیابان، نوبر که در آستانه بازار، روزگاری کاروان‌های در حرکت در جاده ابریشم را میزبانی می‌کرده و موجب رونق بازرگانی می‌شده، یادی به جا مانده است.
در کل بازار تاریخی تبریز با دارا بودن بیش از ۱۶۰ عنصر مختلف، دارای ۲۶ سرا و خان، ۲۰ تیم و تیمچه، ۳۰ راسته، دو چهار سوق، ۲۱ دالان، دو بازار، یک میدان، هشت بازارچه، هشت دروازه، ۲۷ مسجد، سه مقبره، شش مدرسه، یک زورخانه، دو کتابخانه، پنج حمام و یک یخچال است.
و امروز این مجموعه عظیم که بزرگترین سازه سرپوشیده آجری به‌هم پیوسته جهان است در فهرست میراث جهانی سازمان یونسکو، ماندگار شده تا جهانیان تا همیشه تاریخ، بخوانند و ببینند و بدانند که بازار تبریز با پشت سر گذاشتن حوادث بسیار و آسیب‌های فراوان، همچنان پا برجامانده و اثرگذاری خود را در دوره‌های مختلف تاریخی استمرار بخشیده است.
ارک تبریز، دیواری استوار در شهر
ارک تبریز (علیشاه) یکی از بلندترین دیوارهای تاریخی کشور و نماد شهر تبریز است. بنای ارک علیشاه تبریز ، که مصلای جدید این شهر در جوار آن ساخته میشود، در سال 724 هجری قمری توسط تاج‌الدین علیشاه پس از 13 سال ممارست احداث شده ، این بنا ارتفاعی در حدود 36 متر دارد.
اين بنا در زمان عليشاه مسجد جامع شهر و مزين به کاشى و ستون‌هاى مرمرى و کتيبه و گچبرى بود، اما بعدها رو به ويرانى نهاد و متروک شد. در و ديوار اطراف آن در اصل همين طور دو رويه و کاشى‌برى بوده است و از باقيمانده ديوار معلوم مى‌شود که صنعت و هنرى شگفت‌انگيز در کليهٔ اين ديوار و تعلّقات آن به کار برده بودند. خاک و اغلب آجرهاى اين ديوار زرد رنگ و از استحکام فوق‌العاده‌اى برخوردار است.
در دوران قاجاريه، صحن و محل زاويه و مدرسه عليشاه مبدل به انبار غلات و مخزن مهمات قشون شد و با کشيدن حصارى به دور آن، نام ارک يافت.
ارک تبريز بارها هدف توپ مهاجمان و دشمنان استقلال وطن قرار گرفت و در اثر زلزله‌هاى مکرر آسيب زيادى به ديوارهاى آن وارد آمد. در انقلاب مشروطيت تبريز بناهاى اطراف آن مخزن مهمات دولتى بود و خود آن يکى از سنگرهاى مسلط بر شهر محسوب مى‌شد.
کوه عون بن علی بامی برای نظاره تبریز
آرامگاه عون بن علی که مردم تبریز امروزه عينالی يا عينال زينال می نامند آرامگاه "عون ابن علی" و برادرش "زید بن علی" است که گویند از فرزندان علی بن ابی‌طالب(ع) است و بر فراز کوه عینالی واقع در شمال شهر تبریز بنا شده‌است.
این بقعه با داشتن مساحت زیاد، یکی از زیارتگاه های مهم شهر تبریز به شمار می رود . قرار گرفتن زیارتگاه در منطقه ای نسبتاً پر ازدحام با موقعیت و گردشگری مناسب، باعث رونق هر چه بیشتر این مکان است؛ به طوری که کوه سرخاب (قیزیل سو) به کوه عون بن علی شهرت یافته است.
مردم از زمانهای قدیم برای رفتن به بقعهٔ عون بن علی باید از سراشیبیهای کوه عون بن علی بالا میرفتند و به همین دلیل، تنها عدهٔ قلیلی از کوهنوردان به این مکان می آمدند. ولی اکنون به دلیل اینکه جاده آسفالتهای از بزرگراه پاسداران تا بقعه کشیده شده است، بسیاری از مردم عادی نیز به خصوص در آخر هفته و روزهای تعطیل- برای ورزش و تفریح، به این کوه صعود می کنند و علاوه برآن، شهر تبریز را از بامش نظاره گر میشوند.
پروژهٔ تله کابین عینالی که از ارتفاعات عون بن علی تا بزرگراه پاسداران ادامه خواهد داشت، یکی از مهمترین پروژه های عمرانی در این ارتفاعات محسوب میشود که در سال های اخیر با تلاش ارگان های مربوطه توانسته است علاقه مندان زیادی را به این کوه بکشاند.
عمارت شهرداری، بنایی ماندگار در مرکز تبریز
عمارت شهرداری تبریز در سال 1314 شمسی در محل گورستان متروک و مخروبه کوی نوبر با نظارت مهندسان آلمانی در زمان ریاست شهرداری حاج ارفع الملک جلیلی بنا شده است.
در بالای این کاخ عظیم برج ساعتی باشکوه و چهاربعدی که از چهارسوی شهر قابل رویت است خودنمایی می کند .این برج ساعت علاوه بر شکوه خاصی که به میدان شهرداری می دهد هر ربع ساعت زمانسنجی و وقت شناسی را به مردم این شهر گوشزد می کند،نمای خارجی تالار شهرداری تبریز از سنگ تراشیده بوده ونقشه ساختمان آن با نمونه ساختمان های کشور آلمان قبل از جنگ جهانی دوم مطابقت دارد.
این بنا در وسط شهر تبریز و در میدانی موسوم به میدان ساعت واقع شده و در حال حاضر تبديل به موزه اي به نام موزه شهر و شهرداري شده است.
در طبقه زیرین ساختمان کاخ شهرداری موزه شهرداری قرار دارد.این موزه به عنوان نخستین و تنها موزه تاریخ شهرداری های ایران مطرح است و شامل تالارهای مختلفی چون تالار دوربین های قدیمی، تالار دفاع مقدس، چاپ و نشر، فرش، هنرهای معاصر، خط و خوشنویسی، تالار حکمت و چندین تالار دیگر است.
همچنین در این موزه اشیا، آثار و اسناد قدیمی مربوط به بلدیه تبریز، هدایای مقام ها و شخصیت های خاری به شهرداران ، کتب خطی و آثار هنری، اسناد اداری و مالی، جام های قهرمانی باشگاه شهرداری تبریز، چینی آلات، سفرنامه های نوشته شده درباره تبریز، تجهیزات، امکانات و اسناد مربوطه به شهر جمع آوری و در معرض دید بازدید کنندگان قرار گرفته است.
ربع رشیدی، دانشگاه 700 ساله ایرانی ها
ربع رشیدی یکی از بناهای تاریخی و ارزشمند شهر تبریز واقع در محله عباسی تبریز است. حدود ۷۰۰ سال پیش در تبریز، دانشگاهی به‌نام رشیدالدین فضل‌الله همدانی ایجاد شد.
رشیدالدین وزیر غازان خان از حکمرانان وقت آن دیار بود. در آن زمان این دانشگاه شامل چهار دانشکده بود که در چهارطرف آن قرار داشت و اربع یا چهار عربی را به خود اختصاص داد و این مکان به نام ربع رشیدی شهرت یافت.
ربع رشیدی شهری کوچک بود شامل کتابخانه، مدرسه، مسجد، دارالایتام، حمام، مهمانسرا، بیمارستان، مدارس عالی، و کارگاه‌های صنعتی. فضل‌الله همدانی برای تامین هزینه‌های این مرکز املاک فراوانی را در نقاط مختلف اعم از ایران قدیم، بخش‌هایی از عراق، افغانستان، گرجستان، ولایت روم، آذربایجان و سوریه وقف این مرکز کرد.
این بنا در زمان آبادانی شامل ۲۴ کاروانسرای وسیع و یک هزار و 500دکان و 30 هزار خانه و تعدادی حمام و باغ و کارخانه های پارچه بافی و کاغذ سازی و دارالضرب و تولید رنگ و نظایر آن بوده است.
کلاویخو، جهانگرد اسپانیایی، در سفرنامه خود از ربع رشیدی به عنوان بزرگترین و عظیمترین بنای زمان یاد کرده است.
وقف نامه ربع رشیدی در خرداد ماه ۱۳۸۶ از سوی سازمان کتابخانه ملی ایران به یونسکو معرفی شد در نشست یونسکو به‌همراه شاهنامه بایسنقری در فهرست میراث مستند این سازمان به‌ثبت رسید.
گزارش از فائزه زنجانی