به گزارش خبرنگار مهر، استان اردبیل از عشاير متعددی برخوردار است كه منسجم ترين آنها ایل شاهسون به عنوان یکی از ایلات عشایر مهم کشور و ایل ارسباران است. ايل شاهسون در مراتع سرسبز كوه های خطه اردبیل و عشاير ارسباران در نواحی كوهستانی و بخش باختری دشت مغان سکنی گزیده اند.
پيشينه تاريخی عشایر شاهسون به عهد پادشاهان صفوی می‌رسد بطوریکه شاهسون ها گروه هایی از طوایف ترک ایران هستند که از سوی شاه عباس صفوی سازماندهی شده اند تا موقعیت طوایف ترک قزلباش را احراز کنند.
عشایر اردبیل در گذر تاریخ
در دوران حکومت قاجار فعالیت های زیادی در قلمرو شاهسون به وقوع پیوست، به خصوص در زمان فتحعلی شاه با عقد قرارداد گلستان بین ایران و روس، روس ها در منطقه تالش و بخش های شمالی مغان ساکن شدند و این امر باعث تهدید سرزمین های قشلاقی شاهسون گردید و بر اساس معاهده ترکمنچای، مرزهای ایران از سمت شمال به شکل محدودی درآمد، در نتیجه قسمت های عظیمی از منطقه قشلاقی شاهسون از دست رفت.
در دوره رضاخان پهلوی عشایر شاهسون با سیاست اجباری اسکان عشایر لطمات فراوانی از جهت ساختار اجتماعی – سیاسی و تولیدی متحمل شد و هویت ایلی شاهسون ها را در نابودی کامل قرار داد. بعد از رضاخان، محمدرضا پهلوی سیاست های پدری را به شکلی دیگر با زیر کشت بردن اراضی آنها و دریغ حمایت های دولت از شاهسون ادامه داد.
احیای هویت عشایر با بازگشت به سنن اولیه
با این وجود در حال حاضر بازگشت عشایر به سنن اولیه و آداب زیستی مختص به خود موجب شده است عشایر اردبیل به یکی از مهمترین تولیدکنندگان لبنیات و صنایع دستی استان و کشور تبدیل شوند.
منطقه تابستانی ييلاقی شاهسون ها را ارتفاعات اهر، مشگين شهر و اطراف آن و منطقه قشلاقی شامل بخش های خاوری جلگه كم عمق مغان كه در حدود 150 كيلومتر از منطقه سردسير فاصله دارد و نزديك رود ارس می باشد، تشكيل داده است.
عشایر هنگام كوچ ابتدا از "قيشلاخ" یا قشلاق يا منطقه زمستانی به "يازلاخ" يا منطقه بهاره و سپس به "ييلاخ" یا ییلاق یا منطقه تابستانی می روند. در مراجعت پيش از استقرار در قشلاق، در محلی پاييزه كه همان اردوگاه های پيرامون قشلاق هستند، توقف می كنند.
در سطح استان اردبیل 12 هزار و 800 خانوار در قالب 66 هزار و 500 نفر جمعیت در 570 قشلاق، هفت زیست بوم و 51 سامانه و همچنین هزار و 521 اوبه زندگی می‌کنند. این گروه با 1.5 میلیون واحد دامی 5.4 درصد جمعیت استان اردبیل را تشکیل داده و در 591 هزار هکتار کوچ خود را انجام می‌دهند.
43 هزار تن شیر، هزار و 500 تن پشم، 11 تن ماهی، 380 کیلوگرم عسل، سه هزار و 100 تن محصولات باغی و 88 هزار تن محصولات زراعیاز جمله تولیدات عشایر استان بوده که در مجموع 152 هزار تن تولید با دو هزار و 140 میلیارد ریال ارزش محصولات عشایر استان است.
اعتقاد به سکون آبهای روان در لحظه تحویل سال
شاهسون ها جشن های خود را در ميدان برگزار می كنند و در عيد های مذهبی از جمله عيد قربان و عيد فطر پس از نماز عيد به ديد و بازديد يكديگر می روند. با این وجود برپایی عید نوروز و استقبال از تازه شدن طبیعت در میان مردمان شاهسون با آداب و رسوم ویژه ای همراه است.
عشایر معتقدند به هنگام تحویل سال، در یک لحظه آبهای روان از حرکت باز می‌ماند و درختان سر خود را به زمین می‌گذارند
"سوماک" اوج صنایع دستی زنان عشایر
علاوه بر آداب استقبال از بهار ظرافت صنعت دست زنان عشایر در تولیدات دستی آنها نمود می یابد. از جمله صنایع دستی تولیدی توسط زنان عشایر شاهسون عبارتند از: قالی و قالیچه، گلیم، زیلو، جاجیم و خورجین، پلاس (چادر)، چوقا یا برک، کلاه، دستکش، جوراب، گیوه، پاپوش، حصیر، مفرش و نمک دان.
مهمترين بافته شاهسون ها گليمهای سوزن دوزی و ظريف معروف به سوماك است كه در زبان محلی آن را ورنی بافی می گويند. ورنی بافی مهم ترين و زيباترين صنايع دستی اين ايل است كه طرح های پيچيده آن را با دستگاه های عمودی يا افقی به صورت تكه های دراز و باريك به طول سه متر می بافند و سطح آن را با نقشهای پيچيده، سوزن دوزی می كنند.
معمول ترين و معروف ترين طرح اين گليم ها كشتی نوح نام دارد كه به شكل سوزن دوزی با طرح كشتی است و در وسط آن درخت و اطراف آن پرندگان و جانوران ديده می شوند.
لباس زنان عشایر چکیده هنر ایل شاهسون
لباس های محلی ايل شاهسون يكی از مهم ترين جاذبه های فرهنگی اين ايل به شمار می آيند. مردان ايل شاهسون پوشاك اختصاصی ندارند، كت و شلوار و كلاه آنان معروف به "کپی" يا كلاه ترك داری كه نظير كلاه مردان گيلان است، تشكيل دهنده ی پوشاك مردان شاهسونی است.
در عین حال لباس بانوان ايل شاهسون شامل ۹ تکه است که عبارتند از: کوینک (پیراهن)، تومان (تنبان یا دامن شلیته‌ای)، یایلیق (روسری)، آلین یایلیقی (چارقدی که از روی یایلیق و برای نگهداشتن آن از بالای پیشانی بسته می‌شود)، آرخچین (عرقچین)، یل (نیم تنه ساده‌ای که زمستان‌ها روی جلیقه پوشیده می‌شود)، جوراب، جلقا (جلیقه بی آستین) و باشماق (کفش).
جليقه زنان شاهسون را پارچه های دوخته شده بدون آستين تشكيل می دهد كه روی آنها سكه های طلا و نقره دوخته شده است و تعداد سكه ها نشان دهنده ميزان ثروت خانواده است.
استقبال از مهمانان با موسیقی "عاشیقی"
شاهسون ها در چادرهای نيم كره ای شكلی زندگی می كنند كه آن ها را آلاچيق و برخی را كومه می نامند. كومه معمولا از آلاچيق كوچك تر است و از جنس خشن بافته می شود ولی آلاچيق با ظرافت و مهارت بافته می شود و دوام آن ها از كومه بيش تر است.
فضای داخلی كومه ها حدود پنج متر است. آلاچيق اصلی عموما از نمد سفيد و با ظرافت است اين نمدها با طرح های رنگی در جلو و طرفين تزييين يافته و سر درب ورودی ها منگوله هايی آويزان است. با وجود سادگی زیستی این گروه، مهمان نوازی شاهسونها مثال زدنی بوده و از جمله رسوم قابل توجه این طایفه است.
مدت توقف مهمان در خانه آنها هر قدر طولانی باشد ارزش و منزلت آنها بیشتر می‌شود. اگر مدت این توقف به دو یا سه سال برسد، موقع رفتن او را یکی از اعضای اصلی خانواده به شمار می‌آورند و از وسایل و لوازم خانه و نیز از پول و دارایی خود سهمی به میهمان می‌دهند.
اما یکی از میراثهای معنوی و فرهنگی عشایر موسیقی متداول در میان ایل شاهسون یا موسیقی عاشیقی است. عاشیق ها راوی فرهنگ شفاهی، تاریخ و بیانگر حماسه ها، رزم ها و رویدادهای مهم تاریخی ایل در منطقه آذربایجان می باشند.
اشعار عاشیق ها هجائی است و از روی هجاها و مفهوم، نامگذاری شده است. از مشهورترین اشعار و نوع موسیقی آن می توان از گرایلی، قوشی، تجنیسی، بایاتی، باغلاما، دیوانی، خلق ماهنیسی و.... نام برد. انواع دیگر موسیقی را در این میان می توان در جشن ها و سرورهای ملی مذهبی، عروسی ها، تعزیه، لالایی مادران و یا توتک ( نی لبک ) چوپان شنید.
جشنواره "صدای عشایر" فرصت محدود معرفی توانمندی ها
با وجود اینکه جشنواره "صدای عشایر" به عقیده مدیر امور عشایری استان فرصتی برای معرفی تولیدات، دستاوردها و توانمندی‌های عشایر اعم از آداب و رسوم و سنن، صنایع دستی و تولیدات متنوع عشایر بود اما به دلیل مدت زمان محدود پنج روزه برگزاری آن نمی تواند توانمندی های غنی طوایف عشایر را معرفی کند.
بسیاری از کارشناسان بر این عقیده اند که به دلیل اهمیت معیشتی عشایر در معیشت روستاییان و حتی شهرنشینان ضروری است معرفی توانمندی های عشایر به صورت مداوم صورت گیرد.
گفتنی است فرهنگ عشاير شاهسون استان اردبيل با هدف تاکید ویژه به جایگاه فرهنگی این طایفه به عنوان سی و دومين اثر ميراث معنوی کشور در سال 88 به ثبت ملی رسیده است.