خبرگزاری مهر ـ گروه فرهنگ و ادب: تأثیرگذارترین مبارز ایرانی در صد سال اخیر، که منجر به تغییرات بسیاری در معادلات منطقه خاورمیانه شد، امام خمینی است. اگر از این منظر نگاه کنیم انتظار داریم تا امروز که 24 سال از ارتحال جانسوز این رهبر بزرگ می‌گذرد، کتاب‌های متعدد و نظریه‌های بسیاری درباره آرا و نظرات او وجود داشته باشد، اما می‌بینیم که تعداد کتاب‌هایی که درباره این پیشوای انقلابیِ مردم مسلمان ایران نوشته شده است، اندک است. گرچه نمی‌توان آمار دقیقی از کتاب‌هایی که با موضوع بنیانگذار جمهوری اسلامی منتشر شده است، به دست آورد و ارائه داد، اما با توجه به آمار (نسبی) اعلام شده از سوی منابع فرهنگی از جمله خبرگزاری کتاب ایران در بهمن ماه 1387، به مناسبت سی‌امین سالگرد انقلاب اسلامی، ما فهرستی از تنها 38 کتاب در حوزه‌های انقلاب اسلامی و زمینه‌های حکومت اسلامی با نگاه سیاسی، اجتماعی و اخلاقی می‌بینیم. این آمار در حالی است که تألیفات شخصی حضرت امام خمینی (ره) در طول عمر بابرکت و پرفراز و نشیب خود (بنا به همان گزارش) 85 اثر در حوزه‌های سیاسی و اجتماعی و اخلاقی اعلام شده است.
البته به این آمار نمی‌توان اطمینان کامل داشت، چرا که در شماره هفتم مجله «حضور» در سال 1372 و در منابع دیگر، کتاب‌های بیشتری اعلام شده است. به هر روی، کتاب‌هایی که درباره امام خمینی (ره) به رشته تحریر در آمده است را باید به چند دوره زمانی مختلف تقسیم کرد تا بتوان بررسی دقیق‌تری بر هر دوره داشت.
از نظر تاریخی، اولین دفعاتی که گوش ایرانیان با نام روح‌الله خمینی به عنوان مبارز آشنا می‌شود، در دهه 40 است. در این دوره است که دایره مخاطبان امام از حلقه حوزه‌های درس مدارس علمیه فراتر می‌رود. این دوران تا مقطع انقلاب اسلامی و پیش از به رأی گذاشتن جمهوری اسلامی ایران ادامه دارد. مقطع بعد که باید در زندگی امام خمینی لحاظ شود، از مقطع پیروزی انقلاب اسلامی ایران تا پایان هشت سال دفاع مقدس است. البته به دلیل نزدیکی سال پایان جنگ و رحلت امام، این دوره تا پایان عمر پربرکت پیشوای بزرگ انقلاب قابل بررسی است و در بخش آخر، زندگی امام و تحقیق و تفحص در این باره از این مقطع زمانی تا زمان حال مد نظر قرار می‌گیرد.
امام، جنگ و کتاب‌ها
در این دوران با توجه به درگیر بودن قوای نظامی و نیروهای مردمی با جنگ، ارگان‌های مختلف رو به تولید کتاب‌هایی گرداندند که هر کدام مواضع امام نسبت به جنگ و دفاع از سرزمین را آشکار می‌کرد. ارتش، کتاب «چگونه جنگیدن را از امام بیاموزیم» را منتشر کرد و سپاه پاسداران، کتاب «پرتو خورشید» را. این روند همچنان ادامه داشت تا در سال 1362 کتاب «ویژگی‌هایی از زندگی امام خمینی (ره)» توسط انصاری کرمانی نوشته و از سوی نشر سبحان منتشر شد. این شاید جزو، اولین زندگی‌نامه‌هایی باشد که در زمان حیات امام راحل برای او روی کاغذ آمد و روانه بازار نشر شد. از سوی دیگر، نویسندگان و پژوهندگان بسیاری، دیدگاه‌های مختلف امام را مورد بررسی قرار دادند که از آن میان می‌توان به مجموعه «در جست‌وجوی راه از کلام امام» اشاره کرد که توسط انتشارات امیرکبیر در سال 1363 منتشر شد. هریک از مجلدات این مجموعه به یک موضوع اختصاص داشت: این کتاب در دفترهای بیست و دوگانه خود به مسائل مختلفی نظیر مستضعفین و مستکبرین، جنگ و جهاد، زن، شهید و شهادت، شخصیت‌ها، رهبری انقلاب اسلامی، نهادهای انقلابی، روحانیت، ملت، امت، انقلاب اسلامی، ملی‌گرایان، ضدانقلاب، گروه‌های سیاسی، استعمار و ابرقدر‌ت‌ها، جهان اسلام و نهضت‌های آزادی‌بخش، سلطنت و تاریخ ایران، آزادی، ارتش، فلسطین و صهیونیزم، اقلیت‌های مذهبی، دانشگاه و انقلاب فرهنگی و فرهنگ و تعلیم وتربیت می‌پردازد. اهمیت این دوره از آن جهت است که می‌توان با نگاهی به آن از اعتقادات و آرای امام خمینی از سال 41 تا 1361، یعنی دوره‌ای که به دلیل پراکندگی منابع بررسی آن برای ما دشوار بود، آگاه شد.
در ایام جنگ تحمیلی، کتاب‌های بسیاری درباره امام و همچنین در باب آرا و عقاید ایشان نوشته و تحلیل شد. از طرفی چون ایشان در قید حیات بودند، نویسندگان از حضورشان برای رفع ابهام‌های احتمالی و تبیین صحیح آرای او استفاده می‌کردند.
در سال 1367 و کم‌تر از یک سال پیش از ارتحال امام خمینی، حجت‌الاسلام سیداحمد خمینی، پیشنهاد تأسیس موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی را داد تا از پراکنده‌کاری‌ها کم و به انسجام فعالیت افزوده شود.
پس از ارتحال امام، مؤسسه به سرپرستی وی با نام مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام (ره) به کار خود ادامه داد که پس از درگذشت یادگار امام، تولیت و سرپرستی آن به سیدحسن خمینی، نوه امام و سرپرستی آن به محمدعلی انصاری رسید. فعالیت‌های مؤسسه، نگهداری اسناد امام، انتشار مطالب مختلف در ایام سالگرد ارتحال و تنظیم و چاپ کتاب‌های امام و مقالات مربوط به ایشان است. همچنین، چاپ مطلب و یا کتابی درباره امام از سوی هر ناشری باید توسط مؤسسه تأیید شود.
پس از ارتحال
بعد از ارتحال امام خمینی (ره) نیز روند تولید و تهیه اسنادی که مربوط به ایشان بود، در موسه تنظیم و نشر آثار امام ادامه پیدا کرد. از مهم‌ترین آثار این مجموعه باید به «صحیفه نور» اشاره کرد. صحیفه نور را کامل‌ترین مجموعه از گفتارها و نوشتارهای رهبر انقلاب اسلامی می‌دانند. این مجموعه که تمام سخنرانی‌ها، پیام‌ها و رهنمودهای امام خمینی را در بر می‌گیرد، توسط سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، طی سال‌های 1361 ـ 1369 و در 21 جلد منتشر شده است. این مجموعه کامل‌ترین مجموعه‌ای است که تاکنون از اعلامیه‌ها، پیام‌ها، فرمان‌ها و سخنرانی‌های حضرت امام منتشر شده و از ویژگی‌های این کتاب آن است که تنظیم مطالب به ترتیب تاریخ از نخستین روزهای آغاز نهضت اسلامی ایران تا رحلت امام (ره) را شامل می‌شود.
از دیگر مجموعه‌ها که پس از درگذشت امام در سال 1370 منتشر شد، مجموعه «سخن آفتاب» است که در آن به ولایت، حکومت، شخصیت و راه امام خمینی از کلام مقام معظم رهبری پرداخته شده است. این کتاب دارای چهار بخش است و در بخش اول آن راجع به ولایت و حکومت در کلام امام برگرفته از کتاب ولایت فقیه و صحیفه نور صحبت به میان آمده است. در بخش دوم، شخصیت امام خمینی در کلام رهبر فرزانه انقلاب مورد بررسی قرار گرفته و در بخش سوم، راه امام در کلام معظم له مورد توجه قرار گرفته است. در بخش پایانی و چهارم نیز آیت‌الله خامنه‌ای در کلام امام آمده است که این بخش شامل سخنان و احکام بنیانگذار جمهوری اسلامی درباره ایشان است.
همچنین بعد از رحلت امام خمینی، موسسه تنظیم و نشر آثار او، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و ناشران دیگر اقدام به چاپ وصیت‌نامه امام خمینی کردند. مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی وصیت‌نامه را همراه با شرح و حاشیه به 13 زبان ترجمه و منتشر کرده است.
در همین راستا ناشران دیگری اقدام به فهرست‌بندی وصیت‌نامه امام کردند که از این دست می‌توان به انتشارات پیام آزادی اشاره کرد که در کتاب «وظایف اقشار در وصیت‌نامه سیاسی ـ الهی حضرت امام خمینی (قدس سره)» آمده است. مخاطبان امام در فرازهای مختلف وصیت‌نامه مشخص شده‌اند و به وسیله یک نمایه الفبایی به اقشار مختلف (ارتش، اقلیت‌های مذهبی، حوزه‌های علمیه ...) که مورد خطاب امام هستند، ارجاع داده می‌شود.
امام در آیینه ادبیات
بعد از رحلت امام، بسیاری از موسسات، نهادها و سازمان‌های فرهنگی، جشنواره‌هایی برگزار کردند و یا در سلسله مجموعه‌هایی که در دست تهیه داشتند، بخشی را به امام خمینی اختصاص دادند. از سوی دیگر، بعضی نویسندگان نیز خود دست به کار شدند و برای امام خمینی، اشعاری سروده و یا با دستمایه قرار دادن زندگی او داستان‌هایی نوشتند. از این میان می‌توان به «گلبرگ شکوفه‌ها» ـ که عبارت است از نامه‌های کودکان به حضرت امام خمینی (ره) ـ اشاره کرد. این مجموعه را مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی در سال 1371 و در 2 جلد تهیه کرد که شامل تعدادی از نامه‌هایی است که کودکان در دوران حیات امام به ایشان نوشته‌اند. اهمیت این دوره از آن رو بیش از بقیه مجموعه‌هاست که امام خمینی این نامه‌ها را شخصاً ملاحظه کرده و برای برخی پاسخ‌هایی نوشته بوده‌اند.
شاعرانی مانند عبدالجبار کاکایی، افشین علاء، علیرضا قزوه، جواد محقق، قادر طهماسبی (فرید) و نویسندگانی مانند امیرحسین فردی، محمد ناصری، محسن مؤمنی و ... برای امام آثاری را منتشر کردند که برخی از آنها اقبال فراوانی یافت و حتی چاپ‌های دورقمی را تجربه کرد.
سعید کیایی