به گزارش خبرنگار مهر، خراسان شمالی یکی از استان‌هایی است که متاسفانه به علت برخی شرایط خاص طبیعی، فرسایش پذیری بالا و به تبع آن سیل خیزی زیادی دارد به عبارتی این استان از نقطه نظر فاکتورهای طبیعی یکی از فرسایش‌پذیرترین و سیل خیزترین استان های کشور محسوب می‌شود.
بررسی‌های به عمل آمده حاکی از این است که از نقطه نظر شرایط طبیعی از کل مساحت دو میلیون و 830 هزار هکتاری این استان، بیش از یک میلیون و 590 هزار هکتار آن در طبقه فرسایشی زیاد و خیلی زیاد، حدود 370 هزار هکتار در طبقه متوسط و حدود 870 هزار هکتار نیز در طبقه کم و خیلی کم قرار دارد؛ بنا براین می‌توان گفت حدود 55 درصد از مساحت خراسان شمالی جزو طبقه فرسایشی زیاد تا خیلی زیاد محسوب می‌شود.
عوامل انسانی تشدید کننده فرسایش خاک
عوامل طبیعی موثر در فرسایش خاک و تولید سیلاب‌ها را به چهار گروه عمده زمین شناختی، اقلیمی، توپوگرافی و پوشش گیاهی قابل تقسیم است که در این میان عوامل انسانی تشدید کننده فرسایش خاک متعدد است.
مهم‌ترین این عوامل نحوه و شرایط استفاده از زمین است که در این میان می توان به مواردی همچون شخم و شیار و تخریب و تبدیل مراتع و جنگل‌ها، بوته کنی در مراتع و قطع درختان جنگلی، چرای زودهنگام و بی‌رویه مراتع و از بین رفتن پوشش گیاهی طبیعی، عدم رعایت اصول کشاورزی و شخم زمین در جهت شیب دامنه‌ها، عدم رعایت اصول آبیاری و تولید هرز آب‌ها در مزارع، تجاوز به حریم رودخانه‌ها و تشدید فرسایش کناره‌ای، تغییر کاربری و تخریب و تبدیل باغات به اراضی زراعی و مسکونی و ده‌ها مورد دیگر اشاره کرد.
سنگ های شیلی و مارنی
از میان عوامل طبیعی فاکتورهای زمین شناختی نقش مهمی را در فرسایش خاک و جاری شدن سیلاب‌ها در این استان ایفا می کنند. چرا که خراسان شمالی یکی ازاستانهایی است که در آن سنگ‌ها و رسوبات حساس به فرسایش، گسترش زیادی دارند.
در این میان سنگ های شیلی و مارنی سازندهایی چون سنگانه و سرچشمه از اهمیت بیشتری برخوردارند، به نحوی که حدود 40درصد از مساحت حوزه اترک استان در شهرستان‌های شیروان، بجنورد، راز و جرگلان، مانه وسملقان و فاروج را این دو سازنده حساس به فرسایش تشکیل می‌دهند.
در حوزه کال شور در شهرستان‌های اسفراین، گرمه و جاجرم نیز علاوه بر سنگ‌های شیلی و مارنی، رسوبات قرمز رنگ و حساس به فرسایش نئوژن گسترش زیادی دارند و در مجموع می‌توان گفت سنگ‌ها و رسوبات حساس به فرسایش (با حساسیت زیادو خیلی زیاد) بیش از 55 درصد مساحت استان را شامل می‌شوند.
سنگ‌های شیلی ومارنی علاوه بر سست بود سیمان وکمی چسبندگی، از دانه بندی و بافت ریز (در حد سیلت و رس)، نفوذپذیری کم و خاصیت تورق زیاد دارند و وقوع کوچکترین بارندگی، موجب جاری شدن هرز آب‌ها در سطح دامنه‌ها و فرسایش شدید خاک در اینگونه مناطق شده و نتیجه نهایی آن از بین رفتن اندک خاک تولیدی و جاری شدن سیلاب‌های شدید و وارد شدن خسارات زیاد به نواحی پایین دست می شود.
دامنه‌ها و اراضی شیلی و مارنی نیز به علت تولید خاک های ضعیف با حاصلخیزی کم، از نظر پوشش گیاهی خیلی فقیر است و این موضوع نیز به نوبه خود بر شدت فرسایش خاک و تولید سیلاب در این نوع مناطق می‌افزاید.
در میان مناطق مختلف استان شهرستان راز و جرگلان و منطقه کالیمانی و برخی مناطق مجاور آن در محدوده شهرستان مانه وسملقان از حساسیت بیشتری برخوردارند به نحوی که ضمن گسترش زیاد رسوبات شیلی و مارنی در این مناطق رسوبات که به نهشته‌های لسی شهرت دارند نیز سطح قابل توجهی را می‌پوشانند.
وقوع سیل شدید در سال 81 در روستای تازه قلعه و منطقه غلامان واقع در راز و جرگلان گواهی بر این مدعاست که ضمن وقوع خسارات مالی فراوان، باعث شد تا تعدادی از هم استانی‌های عزیزمان جان خودرا از دست بدهند.
اما رسوبات لسی هر چند جزو رسوبات و خاک‌های حاصلخیز محسوب می‌شوند و در صورت اعمال مدیریت صحیح و بهره‌برداری علمی و اصولی از آنها می‌توانند نقش مهمی در بهبود پوشش گیاهی و کشاورزی منطقه داشته باشند، اما در مقابل این نهشته‌ها به صورت ذرات منفصل و فاقد هر گونه سیمان بوده ولذا حساسیت خیلی زیادی نسبت به فرسایش دارند و در صورت عدم مدیریت و بهره برداری صحیح به شدت فرسایش یافته و ضمن تولید میزان زیادی رسوب از سیل خیزی بالایی نیز برخوردارند.
پدیده رانش و لغزش زمین
زمین لغزش، نیز از جمله اشکال فرسایشی است و به ویژه سنگ‌ها و رسوبات حساس به فرسایش نسبت به پدیده لغزش حساس بوده و این نوع رسوبات به ویژه در دامنه‌های پرشیب و با پوشش گیاهی کم به صورت توده‌های کوچک و بزرگ در جهت شیب دامنه ها حرکت کرده و موجب بروز پدیده رانش زمین و یا همان زمین لغزش می شوند.
نمونه‌های زیادی از این رانش‌ها را در مناطق بدرانلو و روستای اسفیدان بجنورد، روستای اسطرخی و روستای نامانلو در شیروان، هشت مرخ در فاروج، حوزه سد بیدواز در اسفراین و برخی نقاط دیگر استان می‌توان مشاهده کرد.
پدیده زمین لغزش موجب تولید رسوب زیاد و ورود این رسوبات به مسیر آبراهه‌ها و رودخانه‌ها و تشدید سیلاب‌ها می شود.
به علاوه این پدیده ضمن تخریب باغ ها و زمین های کشاورزی و مرتعی موجب تخریب و تهدید مناطق مسکونی، راه‌ها و ابنیه مختلف می‌شود.
تخریب ده‌ها هکتار باغ در روستاهای اسفیدان و اسطرخی، تخریب روستاهای قدیمی تاتار در منطقه بدرانلو و شورک زیارت در شهرستان شیروان و یا تهدید برخی روستاها چون بخش‌هایی از روستای گلی و حسن سو در منطقه بدرانلو و روستای نامانلو در شیروان و همچنین ورود رسوب فراوان به مخازن سدها و کاهش طول عمر مفید آنها، از جمله مواردی است که در این استان می توان به آن اشاره کرد.
عوامل مهمی چون وقوع گسل‌ها و درز و شکستگی‌های کوچک و بزرگ نیز هر چند نقش مهم و مثبتی در تولید خاک دارند، اما از سوی دیگر در شیب‌های زیاد موجب تولید انواع واریزه‌ها و ورود آن به مسیر آب ها می شوند و بر شدت سیلاب ها و قدرت تخریب آنها می‌افزایند و حتی این شکل از فرسایش موجب تهدید بخشی از جاده‌ها و مناطق مسکونی استان نیز می شود.
از این میان می توان به تولید واریزه‌های بلوکی در محدوده روستای اسفیدان بجنورد اشاره کرد که برخی از منازل مسکونی این روستا را تهدید می کند و یا جریان‌های واریزه‌ای که در دامنه‌های پرشیب و محدوده سنگ‌های متورق تشکیل شده و با کوچکترین بارندگی در جهت شیب دامنه‌ها به حرکت درمی‌آیند و جاده‌هایی چون راه ارتباطی بجنورد- راز و جرگلان و شیروان- سیوکانلو را تهدید و در برخی مواقع مسدود و گاه موجب بسته شدن دهانه پل‌ها و حتی تخریب پل‌ها موجود در مسیر برخی از جاده‌ها نیز می‌شوند.
از سوی دیگر مساحت بیش از 183 هزار هکتار از زمین های حوزه کال شور خراسان شمالی جزو عرصه‌های بیابانی محسوب می شود که انواع اشکال فرسایش بادی در این مناطق مشاهده می‌شوند. از سوی دیگر گسترش زیادی سازندهای شورکننده خاک از جمله واحدهای تبخیری نئوژن در حاشیه حوزه کال شور استان به همراه اقلیم خشک، بارش کم و تبخیر زیاد موجب شوری منابع آب و خاک شده و شوری این منابع پایه خود از جمله پدیده‌های مهم تخریب شیمیایی و عوامل آلوده کننده آب و خاک و کاهش استعداد طبیعی این منابع به حساب می‌آید.
با تمام این توصیفات می‌توان گفت بخش‌های زیادی از خراسان شمالی از جمله استان‌هایی است که بالقوه از حیث مسایل طبیعی و به ویژه عوامل زمین شناختی، اقلیمی و توپوگرافی مستعد فرسایش است و باید توجه بیشتری به عوامل انسانی و بهره برداری درست از زمین معمول شود.
به عبارت دیگر در خراسان شمالی مدیریت خاک و بهره برداری اصولی از سرزمین و بویژه جنگل‌ها و مراتع از اهمیت خاصی برخوردار است.
بهره برداری بی رویه و تراکم بیش از حد دام در مراتع استان (تراکم دام حدود 3 تا4 برابر ظرفیت مراتع استان) و تضعیف پوشش گیاهی طبیعی، شخم و شیار و تبدیل مراتع و جنگل‌هابه اراضی کشاورزی، عدم رعایت اصول کشاورزی و آبیاری و تغییر کاربری باغ ها و زمین های آبی، بهره برداری بی رویه از منابع آب زیرزمینی و شور شدن این منابع و تاثیر آن بر افزایش درجه شوری زمین های زراعی و کاهش شدید حاصلخیزی این زمین ها از جمل عوامل انسانی فرسایش خاک در این استان است.
اجرای طرح های کنترلی و بازدارنده
مدیر کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی می گوید: در این راستا اقدامات قابل توجهی در راستای تقویت پوشش گیاهی و کنترل فرسایش خاک انجام شده که از جمله آنها می توان به تهیه و اجرای صدها طرح مرتع داری و اجرای ده ها طرح آبخیزداری مشتمل برمواردی چون احداث انواع سازه های کنترلی و رسوبگیر مانند سازه های خشکه چین، انوا ع گابیون و بندهای خاکی، ساخت دیواره های حفاظتی و...،کشت یونجه دیم با مشارکت مرتعداران وکشاورزان در سطح هزاران هکتار، نهالکاری باگونه هایی چون بادام و...، بذرپاشی کپه کاری انواع نباتات مرتعی، احداث فارو و قرق هزاران هکتارازمراتع استان، تهیه و اجرای چندین طرح مدیریت مناطق بیابانی و اجرای پروژه جنگل های دست کاشت و احیا تاغزارها و عرصه های بیابانی در سطح ده ها هزار هکتار، تهیه و اجرای ده ها طرح جنگل کاری اعم از طرح های مدیریت منابع جنگلی، جنگلداری چند منظوره، جنگل های تولیدی غیر چوبی، ذخیره گاه های جنگلی، طرح های تولید نهال و نیز اجرای پروژه هایی چون مدیریت چرای دام در سطح مراتع استان و اقدمات حفاظتی از طریق احداث دفاتر پاسگاه های حفاظتی منابع طبیعی استقرار قرقبان وجنگلبانان در مناطق مستعد استان اشاره کرد.
با این حال برخی ارزیابی های انجام شده حاکی از این است که تهیه و اجرای طرح های مزبور و حفظ و حراست از مراتع و جنگل های استان از سوی اداره کل منابع طبیعی و آبخیز داری استان و ادارات تابعه نتایج بسیار مفید و مهمی رابه دنبال داشته است.
موسی صابری درباره نتیجه اجرای این طرح ها اظهار می دارد: تقویت پوشش گیاهی وکاهش فرسایش درحوزه آبخیز سدهای تحت بهره برداری و در دست ساختمان استان سدهای بارزو وگلیل شیروان ، شیرین دره مانه وسملقان، بیدواز اسفرین، چری فاروج و...) و افزایش طول عمر مفید این سدها از فواید اجرای این طرح هاست.
وی ادامه می دهد: ازدیگر نتایج حاصل از اجرای این طرح‌ها مانند طرح‌های مرتعداری و مدیریت منابع جنگلی، تقویت پوشش گیاهی اعم از پوشش جنگلی و مرتعی و کنترل فرسایش خاک و سیلاب ها در حوزه‌ها و مناطق مرتفع و کوهستانی استان نظیر ارتفاعات آلاداغ (جنگل‌های هیرکانی با گونه غالب بلوط) سالوک، بزداغی، شاه جهان، گلیل و... است.
صابری می افزاید: به عنوان نمونه کشت یونجه دیم با مشارکت عشایر و کشاورزان در مساحت بیش از 6 هزار هکتار و با میانگین علوفه تولیدی سالیانه دو نیم تن در هکتار در منطقه محروم و مرزی گلیل و کوهستان عشایری شاه جهان، ضمن تامین علوفه مور نیاز این مناطق نقش مهمی در یجاد اشتغال و افزایش نفوذپذیری و کاهش شدت فرسایش و سیلاب‌ها و در نتیجه بر کنترل آبهای مرزی وکاهش آب های خروجی ارتفاعات گلیل به سمت کشور ترکمنستان شده است.
وی اضافه می کند: از دیگر تاثیرات بسیار مثبت ناشی از اجرای طرح‌های مزبور می‌توان به تقویت پوشش گیاهی و کنترل فرسایش در ده‌ها حوزه آبخیز استان در اثر اجرای طرح های آبخیزداری و پخش سیلاب اشاره کرد. علاوه بر آن اجرای این طرح‌ها ضمن کاهش شدت سیلاب‌ها و خسارات ناشی از آن موجب افزایش نفوذ نزولات جوی به لایه‌های زمین شناسی و تقویت سفره‌های آب زیرزمینی و افزایش آب چشمه سارها، قنوات و چاه‌ها می شود و نتیجه نهایی این اقدامات بهبود اوضاع زیست محیطی و کمک به توسعه کشاورزی و باغداری و افزایش تولید و نیز بهبود اوضاع معیشتی و درآمد ساکنین این حوزه‌ها است.
به گفته وی تهیه و اجرای ده‌ها طرح مدیریت مناطق بیابانی در حوزه کال شور استان باعث تقویت پوشش گیاهی و توسعه تاغزارهای در اینگونه مناق خشک و بیابانی شده و این اقدامات نتایج ملموسی مانندکاهش فرسایش بادی و حفاظت از اراضی کشاورزی، راه‌ها، مناطق روستایی و... رابه دنبال داشته است.
مدیر کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی با این حال می گوید: با توجه به وسعت و تنوع منابع طبیعی استان این اداره کل نیازمند تخصیص اعتبارات بیشتر به منظور تسریع در تهیه و اجرای طرح‌های مختلف منابع طبیعی و آبخیزداری با مشارکت اقشار مختلف مردم و به ویژه مرتع داران، عشایر، دامداران و کشاورزان استان است.