دکتر مجتبی امیری، استاد دانشگاه تهران در گفت‌و‌گو با خبرگزاری مهر، خردگرایی و عقلانیت را اساس و بنیان سه نظام ایرانی، اسلامی و جهانی دانست و در توضیح آن گفت: مهمترین ابزاری که در دنیای مدرن زندگی اجتماعی انسانها را سامان می دهد عقلانیت است، همچنین جوهر پیش‌برنده فرهنگ ایرانی خردگرایی و عقلانیت است.
وی افزود: فردوسی سخنگوی نامبردار فرهنگ ایرانی گفته است: "خرد بهتر از هرچه ایزد بداد/ خرد را ستایش به از راه داد"؛ در فرهنگ اسلامی نیز جوهر پیش برنده، عقلانیت است کما اینکه در سوره ملک آمده است که: "وقتی در قیامت از جهنمیان می پرسند چرا جهنمی شدید، می گویند اگر گوش فرا می دادیم و تعقل می کردیم امروز جایگاهمان در جهنم نبود." در این آیه تعقل نکردن و بی عقلی تنها گناه انسان جهنمی معرفی شده است.
این استاد دانشگاه تهران درخصوص جایگاه عقلانیت و تدبیر در نظام سیاسی و اجتماعی گفت: با توجه به اینکه نظام اجتماعی و سیاسی به خودی خود پدید نیامده و بکارگیری عقل و خرد سرمنشأ آن محسوب می شود. از همین رو می توان گفت تمام نظام های اجتماعی و سیاسی برای پایداری و بقای خود به عقلانیت و تدبیر نیاز دارند.
امیری ادامه داد: به بیان دیگر مهمترین عامل ساماندهی نظامهای سیاسی و اجتماعی تدبیرهای هوشمندانه است. در واقع عقل ظرفیت تدبیر نظامهای اجتماعی و سیاسی تحت امر ماست و بدون استفاده از عقل و تدبیر این نظامها نه پدید می آیند؛ نه می توانند به تداوم معنادار خود ادامه دهند.
وی درباره ارتباط عقلانیت با اعتدال و میانه روی گفت: علما معتقدند در انسان سه قوه وجود دارد : 1- عاقله 2- شهوانی 3- غضبیه. در استفاده از این سه قوه سه حالت وجود دارد؛ اعتدال، افراط و تفریط. عقل در حالت اعتدال فضیلت حکمت را نصیب انسان می‌سازد. تنها با استفاده از عقل و حکمت می توان شهوت و غضب را به حالت اعتدال درآورد و از وجود آنها در جهت کمال انسانی بهره برد در غیر این صورت انسان گرفتار افراط و تفریط شده و نه تنها خود را به تباهی می کشاند که جامعه را نیز گرفتار می سازد. اعتدال در این سه قوه فضیلت عدالت را به همراه دارد و عادل، انسان عاقلی است که حد شناس است و اندازه هر چیز در دستش است. مولای متقیان حضرت علی(ع) در باب نشانه های استفاده بهینه از عقل فرموده اند: عاقل کسی است که حد و اندازه خود را می داند.
امیری افزود: انسان عادل هر چیزی را در جای خودش قرار می دهد، تعادل دارد، موزون و هماهنگ عمل می کند، استحقاق افراد را در نظر می گیرد و ظلم و ستم نمی کند.
این استاد دانشگاه تهران، شاخصه های مهم عقلانیت را این طور برشمرد: سامان دادن امور و ایجاد اعتدال در کارها، منشأ خیر بودن برای خود و دیگران، کم هزینه بودن، دانش‌ورزی، برخورداری از حسن خلق، منطقی عمل کردن، تبعیت از حق و با حق پیوند داشتن به جای مقابله با آن و عناد ورزیدن و دعوت کردن به فهم از نشانه ها و شاخص های عقلانی عمل کردن است.
وی در پایان سخنانش یادآور شد: عقل حجت باطنی است و نمی توان آنرا نادیده انگاشت یا آنرا خوار داشت و باید به الزامات و دستاوردهای آن نیز پایبند بود.