مسجد پايگاه عبادت خداوند متعال و پايگاه تعليم و تعلم معارف اسلامي است. محل طهارت ظاهری و باطنی و مکان فرود آمدن رحمت و مغفرت آسمانی است. (مستدرك الوسايل، ج3، ص363) در برخي از روايات از مساجد با تعبيري لطيف به عنوان بازار آخرت ياد شده يعني همان گونه که بازار دنیا محل خريد و فروش و مبادله کالا و متاع‌هاي دنيوي است، مسجد نيز محل کسب امور معنوي و اسبابي است که در سراي آخرت داراي کاربرد و تأثير مي‌باشد. در حديثي از رسول اکرم(ص) آمده: «المساجد سوق من السواق الاخرة قراها المغفرة و تحفتها الجنة؛ مساجد بازاري از بازارهاي آخرت است از کساني که به آن وارد مي‌شوند با مغفرت پذيرايی مي‌شود و هديه آنان بهشت است.»( مستدرک الوسائل ، ج ۱، ص ۲۲۶) همچنین ایشان می‌فرمایند: «المسجد بیت کل تقى ؛مسجد خانه هر پرهیزگارى است.» (شهاب الاخبار، ص ۲۳) هم ایشان درروایتی خطاب به امیرلمؤمنین(ع) گام برداشتن به سوى مسجد را از مواردی بر می‌شمارند که موجب نورانیت دل آدمی می‌گردد. (المواعظ العددیه، ص ۲۵۸) از این احادیث و دیگر متون دینی مرتبط، نقش مسجد در تقویت بنیان‌های اخلاقی روشن می‌گردد.
امام صادق(ع) درخصوص آثار اخلاقی حضور در مساجد می‌فرمایند: «علیکم باتیان المساجد فانها بیوت الله فى الارض من اتاه مطهرا طهره الله من ذنوبه و کتب من زواره: بر حضور در مساجد مواظبت کنید! چرا که مساجد، خانه‌هاى خداوند در زمین است. کسى که با حالت طهارت وارد مسجد شود، خداوند او را از گناهانش تطهیر مى‌نماید و نام وى را در زمره زایرین خویش می‌نویسد. (وسائل الشیعه، ج 1، ص۲۶۷)
اثرات مثبت حضور در مساجد به این دلیل است که اطمينان و آسايش حاصل از حضور در مسجد، توانايي انجام صحيح، وظايف و تكاليف شرعي ديگر را نيز به دست خواهد داد. مسجد فضایی را به وجود می‌آورد که که روح تعبّد و انگیزه‌ها ی استوار بندگی خداوند متعال در چنین فضای آکنده از رحمت الهی در کالبد اهل آن دمیده می‌شود و دل و جان حاضران با رایحه خوش معنویت جلا می‌یابد.
مسجد قوانين نوشته ندارد، اما ضوابطی نانوشته، اما مقبول نزد اهل آن وجود دارد که تعالی‌بخش روح انسان‌هاست. آداب و مقررات مسجد برای همه یکسان است و کسی امتیازی بر دیگران ندارد و همه باید آداب مسجد را رعایت کنند. در نماز جماعت همه به یک شکل و در یک قالب کلی نماز می‌گذارند و کسی نمی‌تواند با تکبر و غرور خود را از دیگران برتر بداند و خارج از این چارچوب رفتار کند. مساجد که محل ظهور ارزش‌هاي والاي اخلاص، توحيد، تسليم و عبادت هستند، بر خلاف معابد و کليساها از توانمندي‌هاي ويژه و گسترده‌اي برخوردارند. اين اماکن مقدس به عنوان خانه خدا و محل عروج مومن، جايگاه بروز و ظهور وحدت و مساوات هستند. به نحوي که همه افراد از هر نژاد و رنگي و با هر سن و شغلي و با هر موقعيت و سرمايه‌اي، برادرانه و بدون هيچ تشريفاتي در کنار يکديگر و در قالب صف‌هاي منظم به عبادت مشغول مي‌شوند؛ با هم قيام و قعود و رکوع و سجود مي‌کنند؛ با هم ركوع کرده و قنوت مي‌خوانند و به هيچ روي از يکديگر پيشي نمي‌گيرند. اين نظم و هماهنگي بي نظير در يک زمان و مکان مشخص و با الفاظ و حرکات يکسان و با اقتدا به امامي پرهيزگار، سبب ايجاد روح نظم و وحدت و يگانگي، برابري و برادري و در نهايت دمیده شدن روح ایمان و پرورش تقوا در ابعاد فردی، اجتماعی، سیاسی و... در جان‌ها مي‌شود.
دو واژه مسجد و نماز نماد همیشگی در ذهن هر آشنا به دین اسلام‌اند. همه می‌دانند که پایگاه نماز، مسجد است. نماز دارای آثار فراوان تربیتی است و به عنوان "بنیان اسلام"؛ امام باقر(ع): «بنی الاسلام علی خمس: الصلوة و... » (الكافي، ج: 2 ص: 19)، "ستون دین": پیامبر(ص): «الصلوة عماد دینکم» (میزان الحکمه، ج 5، ص 370)، "نورمومن": پیامبر(ص): «الصلوة نور المؤمن» (نهج‌الفصاحه، ص 396) و نشانه ایمان پیامبر(ص): «علم الایمان الصلوة» (شهاب الاخبار، ص 59) و دیگر عناوین والا مطرح گردیده است. اولین چيزي است که روز قيامت از آن سؤال مي‌شود که اگر قبول شود مابقي اعمال نيز قبول است و اگر پذیرفته نشود مابقي اعمال نيز پذیرفته نمی‌شود: «امام علی(ع): إن قبلت قبلت ما سواها و إن ردَّت ردت ما سواها» (وسائلالشيعة، ج4 ص27). در قرآن عامل مهمی در جهت دوری از زشتی‌ها و نارواها عنوان شده است :«إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَی عَنِ الْفَحْشَاء وَالْمُنکَرِ» (عنکبوت/45) در نتیجه باید گفت قلب تپنده مسجد، نماز است و احیای بنیان‌های اخلاق فرد و جامعه به احیای حضور در مساجد بستگی دارد.
در کنار اقامه نماز، سخنرانی‌های دینی و اجرای برنامه و کلاس‌های مذهبی، طراوت اخلاقی انسان‌ها را صیانت می‌کنند و گرد‌و‌غبار غفلت و فراموشی را از چهره مؤمنان می‌زدایند. این همه از برکات مساجد است. در احاديث، براى كسانى كه به مسجد رفت و آمد مىكنند، بهرههاى فراوان ذكر شده است، ازجمله: پيدا كردن دوست و برادر دينى: «امام علي(ع): اَخٌ يَسْتَفيدُهُ فِي اللّهِ: دوستي است كه از او در مسير خدا استفاده ميكند.» (وسائل الشيعة، ج5 ص193)، آگاهىهاى مفيد، ارشاد و دورى از گناه، برخوردارى از نعمت و رحمت الهى: «علما مستطرفا او آیة محكمة او یسمع كلمة تدل علی هدی او رحمة منتظره او كلمة ترده عن ردی، او یترك ذنبا خشیة او حیاء.»(همان) این بهره‌ها به تدریج مراتب اخلاقی نمازگزار را ترقی می‌دهد و درجات اسلام او را افزون‌تر می‌کند.
مهم‌ترین محور بیانات مقام معظم رهبری دردیدار با جوانان استان خراسان شمالی (در تاریخ 23/7/1391) تأکید بر رونق مساجد و تعیین امام جماعت شایسته برای مساجد است. ایشان در این دیدار بیش از 16 سؤال را مطرح کردند که بسیاری از آنها جنبه اخلاقی داشتند، به عنوان مثال ایشان دلایل قانون‌گریزی، بی‌اعتمادی، تخلفات و رباخواری را در جامعه مطرح کردند که اگر همه آنها ریشه‌یابی شود در ضعف ایمان است و پایگاه تقویت ایمان نیز مساجد هستند، از این جهت، معظم‌له تأکید فراوانی بر احیای مساجد داشتند. امیدواریم با همگانی شدن فرهنگ حضور در مساجد و اقامه نماز جماعت، پایه‌های اخلاقی آحاد جامعه اسلامی استوارتر گردد.*
*نویسنده: مرتضی عزیزی