نگارنده در نوشتار حاضر در صدد تبیین و تشریح بیانات مقام معظم رهبری درباره «مسجد طراز اسلامی» است. در این راستا بايد بازگشتي به صدر اسلام داشت و بررسي کرد که در آن زمان هدف از تشکيل بناي «مسجد» چه بوده و نيات و خواسته‌‌هاي پيامبر(ص) در مورد مسجد چيست؟ ازاین رو مشخص کردن کارکرد مسجد در صدر اسلام مي‌تواند بهترين الگو در تهيه و تدوين مسجد جامع طراز اسلامي باشد. بنابراین، با تشریح ویژگی‌ها و کارکردهای مسجد در صدر اسلام، سيماي مسجد طراز اسلامی، براي ما به خوبی روشن مي‌شود. مسجد در صدر اسلام «کانون عبادت، تعليم و تربيت، فعالیتهای سیاسی، مرکز دادخواهی و قضاوت، پایگاه نظامی، پایگاه تعاون اجتماعی و وحدت اجتماعی» بوده است.
اشاره
امروزه، جامعه اسلامی ما همانند دیگر جوامع، از ویژگی‌ها و کارکردهای حقيقي مسجد در صدر اسلام فاصله دارد که براي رسيدن به الگوي مسجد طراز اسلامی نياز به کم کردن اين فاصله‌ها داريم، مسجد طراز اسلامی عهده‌دار نقشهاي مهمي در زمينه عبادي، سياسي، اقتصادي و اجتماعي و نظامي و... است. برای تبیین جايگاه و شاخصه‌های مسجد طراز اسلامي بايد بازگشتي به صدر اسلام داشت و بررسي کرد که در آن زمان هدف از تشکيل بناي «مسجد» چه بوده و نيات و خواسته‌‌هاي پيامبر(ص) در مورد مسجد چيست؛ زیرا مشخص کردن کارکرد مسجد در صدر اسلام مي‌تواند بهترين الگو در تهيه و تدوين مسجد جامع طراز اسلامي باشد. با الگوبرداری از مساجد صدر اسلام می‌توان به مسجد طراز اسلامی در جامعه کنونی دست یافت. مطالعه ویژگی‌ها و کارکردهای مسجد در صدر اسلام، سيماي مسجد طراز اسلامی را براي ما به خوبی روشن مي‌کند؛ فرازهايي از اين ويژگي‌ها و کارکردها را در این نوشتار مختصر ذکر مي‌نماييم.
مفهوم «مسجد طراز اسلامی»
واژه «طراز» یا «تراز» در کتابهای لغت به معنای «قاعده، قانون، روش، طرز، رتبه، قسم، نوع، هم‌شأن، هم‌پایه و هم‌سطح» است. مسجد طراز اسلامی عنوانی است که نخستین بار مقام معظم رهبری در پیامی که به نوزدهمین اجلاس سراسری نماز(18 مهماه 89) اجلاسیه نماز دادند، خواستار رسیدن به چنین مسجدی شده‌اند. منظور از مسجد طراز اسلامی، رسیدن به مسجدی براساس قاعده و روش صدر اسلام است.
برخی از شاخصه‌های مسجدِ طراز اسلامی
1. مسجد، کانون عبادت
نام مسجد یادآور بندگی در برابر پروردگار متعال است. مسجد، جایگاه سجده است و سجده اوج عبادت و بندگی انسان برای خدا: «السُّجودُ مُنتَهَی العِبَادَه مِن بَنی آدَم» و مسجد جايگاه عبادت خالصانه است: «وَ اَنَّ المَساجِدَ لِلّهِ فَلا تَدعُو مَعَ اللَّهِ أَحَدا» ؛ مساجد جايگاه خدا و براي خداست، پس با خدا كسي را نخوانيد. خلاصه مسجد اسلامي، اين است كه زمينه را براي عبادت بر حضور، خالصانه فراهم نمايد، تا مؤمنان در آنجا با پرداختن به نماز و ذكر دعا، زنگار غفلت را از دل و جان بشويند و با خدا انس بگيرند. پیامبرگرامی اسلام(ص) از نخستین روزهایی که دعوت به اسلام را به صورت آشکارا مطرح ساختند، از کعبه و مسجدالحرام (اولین مسجد ساخته شده بر روی کره زمین) به عنوان پایگاه عبادی استفاده می‌کردند و در آن به قرائت قرآن و مناجات با خدا و اقامه نماز می‌پرداختند. شواهد تاریخی بیانگر آن است که مسلمانان را تشویق و ترغیب می‌نمودند تا به مسجد رفت و آمد کنند و از برگزاری نمازهای پنج‌گانه در مساجد بدون عذر تخلف نورزند. این تأکیدات تا بدان حد هستند که خودداری از حضور در مساجد از روی بی‌اعتنایی، نوعی رویگردانی از سنت پیامبر(ص) و موجب عدم قبول عبادات به شمار می‌آید. همچنین نخستین کار پیامبر اکرم(ص) پس هجرت به مدینه ساختن مسجد در محله «قباء» در نزديكى مدينه بود. بنايى كه بسيار ساده بود و در مدتى اندك، جايگاه عبادت مسلمانان به امامت رسول خدا(ص) گردید.
2. مسجد، کانون تعليم و تربيت
در صدر اسلام، مسجد افزون بر محل برگزاري مراسم عبادي، محل دانش آموزي نيز به شمار مي‌آمد. براین اساس، پس از هجرت پیامبر به مدینه و ساختن مسجدالنبی(ص)، فصل نوینی در فعالیتهای آموزشی مسجد آغاز شد. تعليم و تربيت و آموزش احكام دين در مسجد صورت مى‌گرفت و پیامبر(ص) بیشتر پس از نماز صبح و عشا به سخنرانی و گفتگوهای علمی می‌پرداخت. این جلسه‌ها با حضور مردان و زنان مسلمان برپا می‌شد كه این از آشكارترین جلوه‌های آموزشی مسجد در مدینه بود. تفسیر قرآن و سخن گفتن درباره معانی آن، بخش درخور توجهی از سخنرانیهای پیامبر(ص) را تشكیل می‌داد. افزون بر جلسه‌های سخنرانی پیامبر، كلاس‌های آموزشی گوناگونی نیز در مسجد تشكیل می‌شد.
با این توضیحات، اهمیت جنبه‌های آموزشی مسجد معلوم می‌شود. پیامبر(ص) می‌فرمایند: هرگونه توقّفی در مسجد لغو و بیهوده است، مگر برای سه دسته: كسی كه پس از نماز به تلاوت قرآن می‌پردازد، آنكه سرگرم ذكر و یاد خداست و كسی كه به مباحثات علمی اشتغال داشته باشد. براساس روایت، تشكیل جلسه‌های علمی در مسجد، نسبت به جلسه‌های دعا، جایگاه والاتری دارد و پاداش آن، ثواب عمره كامل یا حج كامل و جهاد در راه خدا است كه رحمت خدا آنان را فرا‌می‌گیرد. در این میان، طرح مباحث دینی در مسجد، فضیلت بیشتری دارد.
پس از پیامبر(ص)، ائمه(ع) نیز برای حفظ جنبه‌های آموزشی مسجد، تلاش‌های ارزنده‌ای انجام دادند.
مسجد، ابزارها و موقعیتی را در اختیار دارد كه به كمك آن می‌تواند به آموزش و افزایش شناخت دینی نمازگزاران بپردازد. مسجد مكانی است كه مسلمانان برای برپایی فرائض الهی و مجالس مذهبی در آن حاضر می‌شوند و این فرصت مناسبی است تا معارف و احكام دین نشر پیدا كند. البته نقش امام جماعت در این میان بسیار مهم است.
بدون در نظر گرفتن تاریخ بنای مسجدها، محققان و مورخان پذیرفته‌اند كه بیش از پیدایش مدرسه، مسجد یگانه مركز مهم آموزشی، فرهنگی در جهان اسلام بوده است. هرچند برخی از محققان از جایگاه‌های آموزشی دیگری همچون مكتب‌های خانگی و «دارالقرّا» نیز یاد كرده‌اند، ولی فعالیتهای آموزشی در این مراكز چنان محدود بوده است كه ما امروزه اطلاعات قابل توجهی درباره چگونگی آموزش در این مكان‌ها در اختیار نداریم. حال آنكه نام مسجدهای مهم اسلامی كه جایگاه فعالیتهای آموزشی بوده، در تاریخ ماندگار شده است، حتی نام مدرسان این مسجدها، همراه با اطلاعات قابل توجه دیگری درباره مطالبی كه در مسجد تدریس می‌شده، در اختیار است. پس از پیدایش مدرسه نیز تا سال‌ها، مدرسه در دامان مسجد بنا می‌شد. ازاین‌رو، در بیشتر كتابهایی كه درباره مسجد به نگارش درمی‌آمد، از مدرسه بسیار سخن گفته می‌شد كه این به سبب ارتباط بسیار نزدیك مسجد و مدرسه است.
3. مسجد، کانون فعالیتهای سیاسی
از آغاز اسلام، مسجد با مسائل سیاسی آمیخته شد، زیرا شریعت اسلام دینی است که در آن رابطه‌ای مستقیم بین فعالیتهای عبادی و سیاسی وجود دارد. این ارتباط به روش‌های متعدد قابل تصور و درک است که از آن جمله، می‌توان به خطبه‌های نماز جمعه و بیان مسائل حکومتی و سیاسی و مسائل مهم اجتماعی توسط خطیب جمعه اشاره کرد، مسجد، پایگاه همه فعالیتهای سیاسی جامعه اسلامی و در واقع، «دارالحکومة» آن بوده است. ملاقات رهبران و نمایندگان خارجی و تصمیم‌گیری‌های مهم در مساجد صورت می‌گرفت و حرکت‌های سیاسی، اجتماعی از مسجد رهبری و سازمان‌دهی می‌شد. پیامبر(ص) پیش از هجرت به مدینه، با وجود فشار حاکم در مکه با برخی از گروه‌ها، در مسجدالحرام گفتگو می‌کرد. پس هجرت به مدینه نیز پیامبر در مسجد، با افراد و گروه‌های اعزامی از قبیله‌ها و طایفه‌های گوناگون گفتگوی سیاسی انجام می‌داد. در مسجدالنبي مکانی بنام «اسطوانةالوفود» برای این گفت‌و‌گوها در نظر گرفته شده بود.
4. مسجد، مرکز دادخواهی و قضاوت
به گواهی تاریخ، مسجد نخستین مکانی است که پیامبراکرم(ص) در آن به قضاوت و دادخواهی و حل و فصل اختلافات، منازعات و صدور احکام قضایی پرداختند و مکان دیگری جز مسجد برای قضاوت آن نقل نشده است.
قضات بعد از پیامبر(ص) همچنان در مسجد انجام می‌شد و این امر به قدری رایج بود كه جایگاه قضاوت امام علی(ع) در مسجد کوفه به «دکة القضاء» شهرت یافته و همچنان باقی است. در روایتی به نقل از امام علی(ع) چنین آمده است: «به آن حضرت گزارش رسید که شریح قاضی امر قضاوت را در خانه‌اش انجام می‌دهد، فرمود: ای شریح به امور قضاوت در مسجد رسیدگی کن که همانا از دیدگاه مردم عادلانه‌تر است، و برای قاضی، قضاوت در خانه موجب خفت اوست.»
با گسترش جمعیت مسلمانان و کثرت منازعات و اختلافات، سازمان‌هایی به امر قضا در جامعه اسلامی پرداختند. پس از برقراری جمهوری اسلامی ایران، قوه قضائیه، یکی از قوای سه‌گانه نظام حکومتی، این امر برعهده گرفت. امروزه، جلسات شوراهای حل اختلاف با نظارت قوه قضائیه نیز در مسجد تشکیل می‌گردد. لازم به ذکر است که برخی از علما قایل به کراهت قضاوت در مسجد هستند.
5. مسجد، پایگاه نظامی
به گواهی تاریخ، مسجد در صدر اسلام، محل برافراشته شدن پرچم سپاه اسلام و اعزام آنان به جبهه‌های نبرد بوده است. پیامبر اکرم(ص)، خطبه‌هاى آتشین خود را که براى اعزام مسلمانان به جهاد و مبارزه با کفر و شرک بود، در مساجد ایراد مى‌کردند و حتى آمادگی‌هاى قبل از اعزام هم در مسجد شکل مى‌گرفته است.
همواره مسجد، جایگاه گفتگو و مشورت در رویدادها بوده است و مهمترین این مشورت‌ها در حوزه نظامی و غزوات و تنظیم سیاست‌های دفاعی انجام می‌شده است.
بدون تردید، جامعه‌ای كه در راه تحقق ارزش‌های اسلامی گام برمی‌دارد، هیچ‌گاه از دستبرد و تجاوز دشمنان دین ایمن نمی‌ماند؛ این رهنمود قرآن است كه: «وَ لا یَزالُونَ یُقاتِلُونَكُمْ حَتَّى یَرُدُّوكُمْ عَنْ دِینِكُمْ؛ كافران همواره با شما می‌جنگند، تا آنگاه كه شما را از دینتان برگردانند.» از سوی دیگر، در جهاد اسلامی رسیدن به پیروزی، همواره در گرو برخورداری از نیروهای رزمنده مؤمن، معتقد و مكتبی است. مسجد در این زمینه، نقشی حیاتی را ایفا می‌كند؛ زیرا در حقیقت رزمندگان مدافع اسلام، پرورش یافته مساجدند. این مسجد است كه در فضای قدس و طهارت و شكوفائی علمی، فرهنگی و تربیتی خود، بذر ایمان، آگاهی و روشن‌بینی را در جان و دل جوانان حق‌جو می‌پرورد. دست پرورده‌های مسجد، گاه چنان به بار می‌نشینند كه حتی مربیان خود را هم دچار شگفتی می‌كنند. آنان در نهایت خار چشم دشمنان دین و مایه عزت و آبروی مسلمانان می‌شوند. خدای تعالی، ستم‌ستیزی این‌گونه مسلمانان پارسا و جهادگر را چنین ترسیم می‌نماید:«وَ مَثَلُهُمْ فِی الْإِنْجِیلِ كَزَرْعٍ أخْرَجَ شَطْئَهُ فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوی عَلی سُوقِهِ یُعْجِبُ الزُّرّاعَ لِیَغِیظَ بِهِمُ الْكُفَّارَ: مثل پیروان راستین پیامبر(ص) همچون نهالی است كه جوانه خویش را از زمین بیرون می‌آورد، رفته رفته نیرومند و استوار می‌شود و بر پای خویش می‌ایستد تا آنكه سرانجام مایه خشم و غضب كافران می‌شود.» پس مسجد از یك‌سو، مهد پرورش نیروهای مدافع اسلام و میهن اسلامی است. پایگاهی است كه سربازان اسلام، آموزشهای عقیدتی را در آنجا سپری می‌كنند.
از سوی دیگر به هنگام بروز جنگ و پیدایش ناامنی در جامعه، مسجد به سان پایگاه و سنگری استوار برای رزمندگان اسلام عمل می‌كند. از آغاز اوج‌گیری انقلاب اسلامی ایران تاكنون، جلوه‌های پر فروغی از نقش مسجد در این زمینه رخ نموده است. بنابراین می‌توان گفت: مسجدی كه در آن نیروهای بسیج مردمی گرد هم می‌آیند، تا از امنیت و آسایش مردم پاسداری كنند، در واقع یكی از شاخصه‌های مسجد طراز اسلامی را داراست.
6. مسجد، پایگاه تعاون اجتماعی
گفتگو پیرامون مشكلات اجتماعی و چاره‌اندیشی برای رفع آنها، هنگامی به نتیجه نهایی می‌رسد كه اقداماتی عملی را نیز در پی داشته باشد. مسجد، پایگاه عمومی مسلمانان و محل حضور قشرهای گوناگون است. ازاین‌رو جایگاه مناسبی برای تعاون اجتماعی مسلمانان و مشاركت آنان در راستای رفع نارسایی‌های اجتماعی.
در صدر اسلام توجهی همه جانبه به تهی‌دستان و محرومان در مسجد به عمل می‌آمد که باید الگوی مساجد در این عصر قرار گیرد این توجه عبارت بود از:
الف) کمک مالی؛ مسجد تنها محل خواندن نماز نبود، بلکه جایگاهی برای دادن صدقه و کمک به مستمندان نیز به شمار می‌آمد.
داستان معروف و تاریخی امام علی(ع) که در حال رکوع انگشتر خویش را به مستمندی بخشید، در مسجد به وقوع پیوست. مسجد بايد باعث برطرف كردن اندوه‌هاي دنيوي، افسردگي، و پناهگاه مسلمانان باشد. در روایت آمده که پیامبر(ص) در مسجد با تهی‌دستان هم غذا می‌شد و با آنان افطار می‌کرد.
امام رضا(ع) در گفتاری نورانی یكی از فواید و آثار سازنده نماز جماعت را ـ كه معمولاً در مسجد برپا می‌شود ـ همیاری و تعاون مسلمانان بر«بِرّ و تقوا» برشمرده است. این سخن امام(ع)، باب علمی است كه صدها باب علم دیگر از آن به روی انسان گشوده می‌شود. كارهایی مانند جمع‌آوری كمك برای نیازمندان، پرداخت وام، اعطای خدمات درمانی، اقدامات برای تسهیل ازدواج زوج‌های جوان، برنامه‌ریزی برای عیادت و سركشی از بیماران و اموری از این دست، همگی از مصادیق تعاون بر«بر و تقوا» است. اهل مسجد باید فقر را از میان خویش برچینند با این همه، مساجد امروز، سنگینی این رسالت را کمتر بر دوش خود حس می‌کنند. در مساجد کمک به تهی‌دستان فراموش شده است یا حداقل به سمت و سوی نادرستی کشیده شده است. تهی‌دستانی که نقاب تعفّف برچهره زده‌اند و در هاله‌ای از شرم و نجابت، فقر را بی‌نیازی جلوه می‌دهند، مستحقان واقعی کمک‌ها در مساجد هستند.
ب) اسکان مستمندان؛ اهل صُفّه گروهی از مهاجرین و انصار بودند که از تهیدستی، منزل و سرپناهي نداشتند؛ پیامبر(ص) اینان را در صفّه مسجدالنبی(ص) (سایبانی در آن مسجد) جای داد.
7. مسجد، پایگاه وحدت اجتماعی
مسجد، محل گردهمایی مسلمانان و تجلیگاه پرشکوه انسجام و یک پارچگی ملت مسلمان است. مسجد، حافظ سلامت دین و جامعه است و نمایش وحدت و همدلی نمازگزاران، بقای اسلام را تضمین می‌کند. حضور نمازگزاران در مسجد، امید دشمنان اسلام را به ناامیدی بدل می‌سازد.
وحدت اجتماعی، عنصری اساسی برای سلامت و بقای اصل و اساس هر جامعه‌ای است. مسجد در تحكیم این عنصر اساسی، نقشی بس بزرگ ایفا می‌كند. افراد مختلف، زن و مرد، بزرگ و كوچك، صاحبان افكار و سلیقه‌های مختلف، همه در یك‌جا گرد هم می‌آیند. همدل و همسو و دوش به دوش یكدیگر می‌ایستند.
بر پایه چنین ترسیمی از مسجد است كه خداوند متعال، پیامبر خویش را از نمازگزاردن و حتی حضور در مسجدی كه وحدت جامعه اسلامی را دچار آسیب كند، نهی می‌نماید. آن حضرت نیز نه تنها در چنین مسجدی حضور نیافتند، بلكه جمعی را فرمان دادند تا آنرا به آتش كشند. حتی بنابر نقلی، زمین آن مسجد به مزبله‌دان تبدیل شد.
شواهدی نشان می‌دهد كه پاره‌ای از مقررات نماز جماعت، همچون تأكید بر منظم بودن صف‌ها و اتصال شانه‌های نمازگزاران، نهی از اینكه نمازگزار تنها در یك صف بایستد و یا موقع اذان از مسجد، خارج شود و ... بدین منظور تشریع شده تا هم وحدت و هماهنگی مسلمانان بیشتر شود و هم بهتر به نمایش گذاشته شود.
ازاین‌رو می‌توان گفت: مسجد هر قدر وحدت و یكپارچگی مسلمانان را پایدارتر كند و قشرهای بیشتری از جامعه را در برگیرد، به مسجد طراز اسلامی نزدیك‌تر است. حضور پیروان مذاهب گوناگون در یك مسجد نیز نشانگر آن است كه اختلافهای عقیدتی و مذهبی نتوانسته صف واحد مسلمانان را دچار تفرقه و پراكندگی كند. پس مسجد طراز اسلامی در مناطقی كه پیروان مذاهب گوناگون زندگی می¬كنند، مسجدی است كه همگان با وجود اختلافهای مذهبی، دوش به دوش هم در آن نماز بگزارند.
از نظر امام صادق(ع) كسی كه در صف اول نماز جماعت برادران اهل سنت حضور یابد و در صف اول بایستد، همچون كسی است كه شمشیر خویش را از نیام بركشیده و آماده نبرد در راه خداست.
راز این سخن امام(ع) روشن است. در حقیقت نمایش وحدت و همدلی مسلمانان، همان آرمان رسول خداست و ارزش آن كمتر از جنگیدن با دشمنان دین خدا نیست. پس مسجد طراز اسلامی در زمینه وحدت، مسجدی است كه اتحاد و یكپارچگی جامعه اسلامی را استوار نماید. نمازگزاران آن به راستی همدل و با صفا بوده، از كینه‌ها و كدورتها به دور باشند و همدلی و اتحاد خود را به دشمنان آشكار و نهان جامعه اسلامی نشان دهند.
الگوي مساجد صدر اسلام در فتاواى فقها و روايات حضرات معصومان(ع)
اكنون نمونه‌هايى از اظهارات بزرگان را از نظر مي‌گذرانيم:
1. شيخ طوسى(ره) در «النهایه» می‌نویسد: «پسنديده و مستحب است كه مساجد بلند ساخته نشود، بلكه حد متوسطى از ارتفاع داشته باشند و مستحب است كه سايبان و سقف نداشته باشد، و جايز نيست آويختن اشياي زينتى و تزئين مسجد و طلاكارى آن يا قرار دادن عكس‌ها و تصويرها در آن و جايز نيست كه آنرا داراى برج و بارو يا بالكن بسازند، بلكه بايد بدون اين موارد ساخته شود، و جايز نيست كه مناره را در وسط مسجد بسازند، بلكه در صورت ساخت بايد با ديوار مسجد ساخته شود و جايز نيست كه از ديوار مسجد بلندتر باشد در هر حال.»
2. مرحوم محقق حلى مي‌نويسد: «مستحب است كه مساجد بدون سقف باشند (روباز) و حرام است تزئين مسجد و نقاشى و آويختن تصاوير در آن. مكروه است مرتفع ساختن آن و برج و بارو قرار دادن و محراب‌هاى خاص در داخل آن ساختن.»
3. مرحوم علامه حلى اظهار مي‌دارد: «مستحب است ساختن مسجد بدون سقف. و حرام است تزئين و تصوير آن با نقش‌ها و عكس‌ها و مكروه است مرتفع ساختن و برج و بارو قرار دادن و محراب ساختن در ديوار مسجد.»
براي تأييد اين دیدگا‌ه‌‌ها به برخى روايات كه به صراحت به اين مسئله پرداخته‌اند توجه مي‌كنيم:
الف) «پيامبر(ص) در حجة الوداع فرمود: به درستى كه از علائم و شرايط نزديكى قيامت از بين بردن ارزش نماز، پيروى از شهوات، آرزوهاى نفسانى و رفتن به سوى آن، بزرگ شمردن ثروت و فروش دين به دنياست. پس در اين هنگام قلب مؤمن مثل نمكى در آب، ذوب مي‌شود به خاطر منكراتى كه مي‌بيند و توان تغيير آن را ندارد. سپس فرمود: در اين هنگام منكر تبديل به معروف شده و معروف منكر شمرده مي‌شود و خائن امين شمرده شده و امين خيانت كار قلمداد مي‌گردد، دروغگو تأييد شده و راستگو تكذيب مي‌شود. سپس فرمود: در اين هنگام مسجد، تزئين مي‌گردد همان‌گونه كه معابد يهود و نصارى تزئين مي‌شود و قرآن‌ها به زيور آراسته مي‌گردد و مناره‌ها طولانى و مرتفع مي‌گردد و صفوف نمازگزاران زياد شده ولى قلب‌هاشان با هم خشمگين و حرف‌ها و آراي‌شان با هم درگير و مختلف است. در اين هنگام ثروتمندان براي تفريح و متوسطين براى تجارت و فقراء براى ريا و حرف ديگران حج را به جاى مي‌آوردند و همه اينها وقتى پيش مي‌آيد كه محرمات خدا هتك شده و گناه‌ها به انجام رسد و افراد شرور بر نيكان جامعه مسلط گردند و دروغ شايع شود و احتياج محتاجان علنى شود و فقر همگانى شده و مباهات و فخرفروشى در بين مردم پيدا شود و نيكو شمارند آلات لهو رايج را؛ و امر به معروف و نهى از منكر ناپسند شمرده شود. پس اين جامعه و افراد در ملكوت آسمان‌ها به عنوان پليدهاى نجس خوانده مي‌شوند.»
ب) در روايتى ديگر از قول پيامبر گرامى(ص) مي‌خوانيم: «چگونه خواهى بود اى «عوف» زمانى كه اين است به هفتاد و سه فرقه تقسيم شده كه يكى از ايشان اهل نجات و بهشتي و بقيه در آتش عذاب الهى باشند؟ گفتم چه زمانى خواهد بود اى فرستاده خدا؟ فرمود: وقتى كه فراوان شوند پليس‌ها و نگهبانان و به سلطنت رسند كنيزان و زيبارويان بر منبرها نشينند و قرآن با نواى لهوى خوانده شود و مساجد تزئين گرديده و منبرها مرتفع شود.»
به هر حال اين مطلب براى محققان علوم اسلامى روشن است كه در شريعت اسلام و در مسايل عبادى آن، روح بي‌توجهى به زخارف دنيايى و زينتهاى هوس‌آلوده و دورى گزيدن از آنها كاملاً جريان دارد و هرگز مناسبتى ميان احكام اسلام و بازيهاى متجملانه و بزك‌سازي‌ها نيست. اسلام با هنر و ذوق هنرى نقاش و حجار و... مخالفتى ندارد، ولى در دايره مسائل عبادى به اين امور ميدان نمي‌دهد. هنر در زندگى بشر نقش‌آفرين است و ارزش‌هاي فراوان دارد، ولى هنر در عبادت از نوع هنرهاى ظاهرى نيست. آرايش دل و روح انساني ابزار وسايلى ديگر مي‌طلبد كه بر هنرمندان حقيقى و صاحبان ذوق پوشيده نيست. هنرهاي ظاهرى و بيرونى جايگاه بروز و ظهورش در امور مادى و بيرونى است و تنها دريچه‌اي براى نظر به هنر درونى و معنوى مي‌تواند باشد و بس. البته مسجد طراز اسلامی مسجدی است که از زیبایی ظاهری و معماری اسلامی برخوردار باشد. مسجد در طول تاريخ اسلام همواره محل تجلى هنرهاى هنرمندان اسلامى بوده و نمودارى از هنر معمارى و كاشي‌كارى و نقاشى و خطاطى و گچ‌برى و آئينه‌كارى و منبت كارى و صنايع دستى و ديگر انواع هنرها كه در محراب‌ها و مناره‌ها و گنبدها و منبرها و قنديل‌ها و فرش‌ها و پرده‌ها و ظروف و شمعدانى‌ها به كار رفته است، مى‌باشد و صحيح است اگر گفته شود كه مسجد نمايشگاه هنرهاى اسلامى است.
چنین مسجدی که بسیاری از اماکن مردم مسلمان باید ایجاد و در دسترس مؤمنان به آن باید آسان و میسر باشد. برای نیل به اهداف چنین مسجدی به چند نکته و توصیه رهبر فرزانه انقلاب نیازمندیم:
1. بنای مناسب و خوب و محکم و زیبای مسجد؛
2. حضور روحانی شایسته و پرهیزگار و خردمند و کارشناس و دلسوز در هر مسجد؛
3. ائمه جماعت باید آماده طبابت معنوی مأمومین خود باشند؛
4. حوزه‌های علمیه باید به یاری مساجد شتافته و در تأمین و تغذیه فرهنگی موردنیاز مساجد را یاری دهند؛
5. درس تفسیر قرآن و بیان حدیث ائمه(ع) و نشر معارف اسلامی- سیاسی از منابر مساجد باید تراوش کند؛
6. مساجد باید پایگاه و کانون موعظه بزرگان و پرورش‌دهنده اخلاق مردم باشد؛
7. هیئت امنا و مساجد باید دل‌های پاک جوانان را جذب و مشتاق آمدن به مسجد کنند؛
8. با حضور جوانان و روحیه بسیجی باید محیط مساجد زنده و پرنشاط و آینده‌نگر و امیدبخش باشد؛
9. پیوند بین مراکز آموزشی و مسجدها برای آموزش اهل مسجد برقرار شود؛
10. تشویق دانش‌آموزان و دانشجویان ممتاز محل در مساجد مورد توجه قرار گیرد؛
11. مساجد باید برای ارتباط با مزدوجین جوان، نخبه‌های علمی و اجتماعی و هنری و ورزشی محل مناسبی بوده و خدمت‌گزاران به مردم در این زمینه برنامه‌ریزی نمایند؛
12. در عمران و آبادی و نوسازی مساجد همه مردم و دستگاه‌های دولتی و شهرداری‌ها باید هریک سهمی مجزا و جداگانه به خود اختصاص دهند؛
امید است با این توصیه‌های ارزشمند نهضت مسجدسازی و تحول در مساجد در سطح کشور پدید آید؛ ان‌شاء‌الله. *
*نویسنده: عسکری اسلامپور کریمی