مسجد از لحاظ لغوی به معنای محل سجده و کرنش در برابر خداوند است. در اصطلاح عبادتگاه و جایگاه ویژه‌ای برای عبادت و نیایش خداوند متعال به شمار می رود. از این رو یکی از مهمترین کارکردهای مسجد، کارکرد عبادی آن است. مسجد را میتوان نخستین مرکز و پایگاه عبادت و پرستش خداوند متعال دانست؛ چرا که بنابر آیه 96 از سوره آل عمران: «إنّ اوّلَ بیتٍ وُضِعَ للنّاسِ للّذی ببکّة مبارکاً و هدیً للعالمینَ»، اولین خانه‌ای که برای عموم مردم بنا شد تا در آن مردم به عبادت و پرستش خدا بپردازند، کعبه بود.
در روایتی نقل شده است که مردی از امیرمؤمنان علی(ع) پرسید: آیا خانه کعبه، اولین خانه ای است که در زمین ساخته شده است؟ امام(ع) فرمود: «خیر، پیش از آن هم خانه هایی بود، لکن خانه کعبه نخستین خانه مبارکی است که برای پرستش و عبادت مردم بنا شده است».[1] کارکردهای مسجد، منحصر به عبادت و نیایش نیست؛ بلکه مسجد همواره آثار متعدد و مختلفی داشته است. در این میان، یکی از کارکردهای مهم، کارکرد آموزشی و تبلیغی مسجد است. مسجد همواره محلی برای آموختن و آموزش دادن علم و دانش و تبلیغ معارف الهی و دینی به شمار میرود. تعلیم و تعلّم در مسجد از زمان پیامبر اکرم(ص) و صدر اسلام وجود داشته است.
در روایتی از پیامبر خدا(ص) نقل شده است که فرمود: «کسی که صبحگاهان، روانه مسجد شود تنها به این خاطر که خیری را فرا بگیرد یا آموزش دهد، پاداش کسی را دارد که عمره کاملی را به جا آورده است و کسی که شبانگاه راهی مسجد شود تنها با این هدف که خیری را فرا گیرد یا آموزش دهد، اجر کسی را دارد که حج کاملی را بجا آورده است».[2] در روایت دیگری چنین شخصی همچون مجاهد در راه خدا دانسته شده است.[3] در زمان پیامبر اسلام(ص) نخستین مکانی که تعلیم و تعلّم دانش در آن صورت می‌گرفت، مسجد بود. رسول گرامی اسلام(ص) هم اولین معلم این مدرسه بود. پیامبر(ص) در اوقات مختلف بعد از نماز در مسجد می نشستند و اصحاب دور او حلقه میزدند و کسب علم و دانش می‌کردند.
در روایتی ابی رفاعه نقل می‌کند نخستین بار زمانی که رسول خدا(ص) در مسجد بالای منبر بود، خدمت او رسیدم و گفتم: یا رسول الله(ص) مردی غریب هستم که چیزی از معارف دین نمیدانم. در همان حال پیامبر(ص) از منبر پایین آمد و روی چهار پایه‌ای نشست و هر چه می‌خواستم به من آموخت و دوباره به منبر برگشت.[4]
بعد از رحلت رسول اکرم(ص) نیز مسجد همواره مکانی برای تعلیم و تعلم و تبلیغ و ترویج معارف و احکام دینی بود. ائمه معصومین(ع) نیز جلسات درس و تعلیم و تعلّم معارف دین در مسجد برگزار کرده، حیات علمی و فرهنگی مساجد را حفظ و گسترش دادند، تا جایی که در زمان امام صادق(ع) شاگردان درس ایشان به چهار هزار نفر می رسید.
از جمله علوم بسیار مهمی که مسلمانان باید خود بیاموزند و به دیگران نیز آموزش دهند، معارف و اصول دینی و اعتقادی است. اصول اعتقادی مهمترین بخش دین به شمار می‌روند. از این رو آموختن آنها برای هر فرد مسلمان واجب و ضروری است. مسجد را میتوان مهمترین مرکز و پایگاه تبلیغ و ترویج معارف دینی در اسلام دانست. از جمله معارف دینی و اعتقادی مهم و تأثیرگذار در زندگی فردی و اجتماعی و سیاسی مسلمانان، معارف مهدوی است.
معارف مهدوی، مجموعه معارفی است که مربوط به حضرت بقیة الله الاعظم(عج) و مسئله انتظار و مباحث پیرامون آن است. معارف مربوط به مهدویت، معارف و مباحث مربوط به امامت است. مسئله امامت نیز در راستای معارف الهی و معارف نبوی و یکی از اصول دین است. بر این اساس معارف مهدوی از مسائل با اهمیت اصول اعتقادی دین اسلام به شمار میرود. از این رو همچنان که مسجد بهترین مکان عمومی برای تعلیم و تعلّم معارف اعتقادی است، در راستای آن، مهمترین مرکز ترویج و تبلیغ معارف مهدوی در سطح عمومی نیز محسوب میشود. مسجد آموزشگاه مبانی دینی و معارف اسلامی به طور کلی و معارف مهدوی به صورت خاص است.
اگرچه در مکانهای فرهنگی و دینی دیگری مانند مدارس، مؤسسات، دانشگاهها و حوزههای علمیه نیز تعلیم و تعلّم معارف دینی و مهدوی وجود دارد؛ اما نکته‌ای که وجود دارد این است که معمولاً در چنین مکانهایی به چنین معارفی، کمتر پرداخته میشود. آن مقدار نیز که بدان پرداخته میشود به صورت سطحی، کم‌عمق و کم‌اثر است.از طرف دیگر مراکز فرهنگی، مؤسسات، دانشگاهها و حوزهها به دلیل تخصصی بودن، کمتر در دسترس عموم مردم قرار دارند.میتوان با انجام نظرسنجی و تحقیقات آماری در میان دانش‌آموزان و دانشجویان به مطالب فوق پی‌برد. البته ناگفته پیداست که مراکز و رشته‌هایی که به صورت تخصصی به معارف دینی و مهدوی می‌پردازند، میتوانند این معارف را به نحو عالی تبلیغ و ترویج دهند؛ اما مشکل آنها عمومی نبودن آنهاست.
بنابراین مساجد بهترین و تأثیرگذارترین مکان برای تیلیغ و ترویج معارف اعتقادی و مهدویدر سطوح مختلف مردمی محسوب میشوند. چه بسیار افراد بی سواد یا کمسوادی که دارای دانش فراوانی در مورد معارف دینی و مهدوی هستند واین همه را تنها از مسجد و مراسمات مسجد فراگرفته‌اند. مسجد فعالی که توانسته است کارکردهای خود را بروز دهد، میتواند بیشترین تأثیر را در تبلیغ و ترویج معارف مهدوی داشته باشد. در مسجدی که در مناسبتهای مختلف، مجالس مذهبی برپا میشود و سخنرانی و جلسات پرسش و پاسخ در آن به صورت مستمر وجود دارد، قطعاً ترویج معارف الهی و مهدوی تأثیر بسزایی دارد.
میتوان نقشها و اثرات مسجد در تبلیغ و ترویج معارف دینی و مهدوی را در موارد زیر نمایان دانست:
1. مراسم‌ها و سخنرانی‌ها: که به مناسبتهای مختلف از جمله نیمه شعبان، برگزار و برپا میشود. این مراسم و سخنرانی‌ها در صورتی که به نحو احسن برگزار شوند، تأثیر فراوانی در ترویج معارف مهدوی در میان اهل مسجد دارند.
2. کانونهای مساجد: کلاس‌های گوناگونی ازجمله کلاسهایی مربوط به معارف مهدوی، در ایام تابستان، ماه مبارک رمضان و مناسبتهای خاص برای جوانان و نوجوانان برگزار می‌کنند. این کلاسها مطمئناً نقش مهمی در آشنایی و فراگیری معارف مهدوی ایفا می‌کنند.
3. طرح‌های صالحین: در پایگاههای مساجد اقدام به برپایی کلاس‌های متعدد برای جوانان و نوجوانان می‌کنند كه معمولاً در این کلاسها به مباحث مهدویت نیز پرداخته می شود. این کلاسها نیز تأثیر بسزایی در ترویج معارف دینی و مهدوی دارند.
4. جلسات پرسش و پاسخ: در مسجد معمولاً توسط روحانی مسجد برای سطوح مختلف اين جلسه برگزار میشود. برخی از این جلسات به مباحث مهدویت اختصاص دارد. این جلسات ازجمله موارد تأثیر مسجد در ترویج و تبلیغ معارف مهدوی به شمار می رود.
بنابراین میتوان نتیجه گرفت که مسجد به نوبه خود در تبلیغ و ترویج معارف مهدوی نقش و اثر فراوانی دارد. اگر نقش و تأثیر مسجد را در این زمینه بیشتر از مراکز دیگر ندانیم، کمتر از آنها نیز نیست. مسجد همواره مهمترین مرکزی بوده است که در آن معارف مهدوی، تبلیغ و ترویج شده و میشود.*
پی نوشت:
[1]. طباطبائی سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ج 3، ص 551.
[2].ری شهری، فرهنگنامه مسجد، ص103ـ 105.
[3]. همان، ص104.
[4]. غلامحسین محرمی، مسجد در جامعه اسلامی، مؤسسه فرهنگی و انتشاراتی یمین، قم (1379)، ص98.
*نویسنده: رضا باذلی(کارشناس ارشد فلسفه دین)