به گزارش خبرگزاری مهر، درباره نازل شدن قرآن باید گفت که در بعضى از آیات از آن تعبیر به "انزال" و در بعضى تعبیر به "تنزیل" شده است، و از پاره اى از متون لغت استفاده می شود که" تنزیل" معمولا در جایى گفته می شود که چیزى تدریجا نازل گردد، ولى"انزال" مفهوم وسیعترى دارد که نزول دفعى را نیز شامل می گردد. این تفاوت تعبیر که در آیات قرآن آمده می تواند اشاره به دو نزول فوق باشد.
زمان نزول قرآن
درباره نزول دفعى قرآن همین قدر می دانیم که در شب قدر بوده است و از آنجا که قرآن می فرماید: ماه رمضان ماهى است که قرآن در آن نازل شده، پس شب قدر هم در ماه رمضان می باشد. و اما اینکه شب قدر کدام شب از شب هاى ماه رمضان می باشد، دقیقاً معلوم نیست و اختلافاتى در این زمینه مشاهده می شود؛ ولى به نظر می رسد که در بین احتمالات موجود، این احتمال که شب بیست و سوم، شب قدر باشد، قوى تر است؛ زیرا روایات و قراین زیادى آن را تأیید می کنند.
در عین حال مشخص نیست که در چه سالى این امر مبارک اتفاق افتاد. اما می توان گفت: گرچه شب قدر، شب نزول قرآن در نشئه طبیعت بود، اما شب عروج پیامبر(ص) هم محسوب می شد، زیرا قرآن در ام الکتاب، نزد پروردگار است و انسان تا عروج نکند نمى تواند قرآن را در ام الکتاب دریابد. از اینجا مى توان فهمید که نزول دفعى قرآن در زمان رسیدن پیامبر اکرم(ص) به این مرحله از کمال بوده است. بنابراین مى توان حدس قوى زد که این نزول در همان سال اول رسالت یعنى حدود ۵۶ روز بعد از بعثت بوده است. این عدد با در نظر گرفتن زمان بعثت (۲۷ رجب) و شب قدر (۲۳ رمضان) و با فرض ۳۰ روز بودن ماه هاى رجب و شعبان به دست آمده است. در خصوص نزول تدریجى قرآن که مقارن بعثت بوده است، به جهت اختلاف موجود در تاریخ دقیق بعثت، نیز اختلاف نظر وجود دارد.
نظر مشهور این است که پیامبر عظیم الشأن اسلام در روز دوشنبه ۲۷ رجب مطابق با اول فوریه ۶۱۰ میلادى، به رسالت مبعوث شدند و در این هنگام، پنج آیه اول سوره علق بر آن حضرت نازل گردید. سپس نزول آیات دیگر قرآن به تدریج تا پایان عمر حضرت ادامه داشته و مدت 23 سال به طول انجامیده است. عده اى بر این عقیده اند که زمان بعثت با زمان نزول تدریجى قرآن، به عنوان یک کتاب آسمانى، فرق دارد. در نظر آنان گرچه پنج آیه از سوره علق در هنگام بعثت بر پیامبر(ص) نازل شده، اما آن حضرت مأمور به تبلیغ عمومى نبوده است. او بعد از 3 سال دعوت مخفیانه، مأمور به دعوت عمومى گردید و از این هنگام بود که قرآن به عنوان کتابى که از آسمان نازل می شده، به کتابت در آمد و… از این روى اگر چه بعثت در ماه رجب بوده، اما شروع نزول تدریجى قرآن، بعد از 3 سال، در شب قدر از ماه رمضان بوده است.
مؤید این عقیده، روایاتى است که زمان نزول قرآن را مدت 20 سال بیان می کنند. بنابر این نظر و عقیده، زمان نزول تدریجى قرآن به عنوان کتاب آسمانى، در سال چهارم بعثت؛ یعنى حدوداً 3 سال و 56 روز بعد از بعثت بوده و تا پایان عمر حضرت رسول (ص)؛ یعنى ۲۸ صفر سال 11 هجرت ادامه داشته است.
علت نزول تدریجی قرآن
در دوران حیات پیامبر (ص) هرگاه پیش آمدی رخ می داد یا مسلمانان با مشکلی رو به رو می شدند در ارتباط با آن پیش آمد یا برای رفع آن مشکل یا احیاناً پاسخ به پرسش های مطرح شده، مجموعه ای از آیات یا سوره ای نازل می شد. این مناسبت ها یا پیش آمدها را اصطلاحاً اسباب نزول یا شأن نزول می نامند که دانستن آن ها برای فهم دقیق بسیاری از آیات ضروری است. بنابراین قرآن در طول ۲۳ سال در پیش از هجرت و پس از آن در مناسبت های مختلف و پیش آمدهای گوناگون به طور تدریجی نازل شده است. این نزول که گاهی، آیه آیه و گاهی در قالب یک سوره بوده، تا آخرین سال حیات پیامبر (ص) ادامه داشته است. سپس همه آیات گردآوری شده و به صورت مجموعه کتاب «قرآن» درآمده است.
این نحوۀ نزول، از ویژگی های قرآن است و آن را از دیگر کتب آسمانی جدا می سازد. زیرا صحف ابراهیم و الواح موسی (ع) یکجا نازل شد و همین امر موجب عیب جویی مشرکان گردید. قرآن می فرماید: «کسانی که کفر ورزیده اند گفتند چرا قرآن یکجا بر او نازل نگردیده» و در جواب آنها آمده: «این به خاطر آن است که قلب تو را به وسیلۀ آن استوار گردانیم، (از این رو) آن را به تدریج بر تو خواندیم» و در جای دیگر می فرماید: « قرآنی که آیاتش را از هم جدا کردیم تا آن را با درنگ بر مردم بخوانی و آن را به تدریج نازل کردیم».
علامه طباطبایی (ره) در تفسیر این آیه به نکات ارزشمندی اشاره داشته و می فرماید: آیه با صرف نظر از سیاق آن تمامی معارف قرآنی را شامل می شود این معارف در نزد خدا در قالب الفاظ و عبارات بوده که جز به تدریج در فهم بشر نمی گنجد، لذا باید به تدریج که خاصیت این عالم است نازل گردد تا مردم به آسانی بتوانند آنرا تعقل کرده و حفظش نمایند و بر این حساب آیۀ شریفه، همان معنایی را می رساند که آیۀ « إِنَّا جَعَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ وَ إِنَّهُ فی أُمِّ الْکِتابِ لَدَیْنا لَعَلِیٌّ حَکیم » و در مقام بیان آن است. حکمت نزول تدریجی و تفریق قرآن، مقارن شدن علم و عمل به قرآن و تمامیت یافتن استعداد مردم در تلقی آن است. و نزول آیات قرآنی به تدریج و بند بند و سوره سوره و آیه آیه، به خاطر تمامیت یافتن استعداد مردم در تلقی معارف اصلی و اعتقادی و احکام فرعی و عملی آن است و به مقتضای مصالحی است که برای بشر در نظر بوده و آن این است که علم قرآن با عمل به آن مقارن باشد و طبع بشر از گرفتن معارف و احکام آن زده نشود، معارفش را یکی پس از دیگری درک نماید تا به سرنوشت تورات دچار نشود که به خاطر اینکه یکباره نازل شد یهود از تلقی آن سر باز زد و تا خدا کوه را بر سرشان معلق نکرد حاضر به قبول آن نشدند.
ترتیب ایات و سوره ها به امر پیامبر(ص) صورت گرفت/ سوره هایی که یکباره بر پیامبر نازل شد
پس از نزول آیات در زمان ها و در مناسبت های مختلف، در قالب سوره ها گردآوری شده و به صورت مجموعه کتاب «قرآن» درآمده است. تعداد آیات هر سوره یک امر توقیفی است و از کوچکترین سوره، (کوثر شامل بر سه آیه) تا بزرگترین آنها، (بقره شامل بر ۲۸۶ آیه) با دستور خاص پیامبر اکرم (ص) انجام گرفته و هم چنان بدون دخل و تصرف تاکنون باقی است و در این امر سرّی نهفته است که مربوط به اعجاز قرآن و تناسب آیات است. هر سوره با فرود آمدن «بسم الله الرحمن الرحیم » آغاز می شد و آیات به ترتیب نزول در آن ثبت می گردید؛ تا موقعی که بسم الله دیگری نازل می شد و سورۀ دیگری آغاز می گردید. این نظم طبیعی آیات بود. گاهی اتفاق می افتاد پیامبر اکرم (ص) با اشارۀ جبرئیل دستور می داد تا آیه ای بر خلاف نظم طبیعی در سورۀ دیگری قرار داده شود مانند آیۀ « وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فیهِ إِلَى اللَّهِ ثُمَّ تُوَفَّى کُلُّ نَفْسٍ ما کَسَبَتْ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ» که گفته اند از آخرین آیات نازل شده است، اما پیامبر(ص) دستور فرمودند آن را بین آیات ربا و آیۀ دین در سوره بقره آیه ۲۸۱ ثبت کنند.
بنابر این ثبت آیات در سوره ها چه به نظم طبیعی یا نظم دستوری توقیفی است و با نظارت و دستور خود پیامبر اکرم (ص) انجام گرفته است و باید از آن پیروی نمود و اینگونه نیست که در همه جا با تمام شدن مطلب، آیه پایان یابد. چه بسا در وسط مطلب، آیه تمام می شود و ادامه مطلب در آیۀ بعد می آید پس کوتاهی و بلندی هر آیه به مطالب مندرج در آن بستگی ندارد و صرفاً امر توقیفی است این که گذشتگان در اندازۀ آیات اندکی اختلاف نظر دارند بدین جهت است که پیامبر اکرم (ص) احیاناً در جایی از آیه توقف می فرمودند و به تلاوت ادامه نمی دادند و گمان می رفت که آیه تمام شده است و چه بسا در تلاوت دیگر بدون وقفه ادامه داده اند. اما سوره هایی که به طور یک جا و مجموعه بر پیامبر اکرم (ص) نازل شده اند عبارتند از: و الضحی، الفاتحة، اخلاص، کوثر، تبت، بینه ، نصر، الناس، فلق ، مرسلات. مائده، انعام، توبه، مرسلات، صفّ، عادیات، کافرون، نصر.
سال اتمام نزول قرآن
در روایات، سوره های متعددی به عنوان آخرین سوره معرفی شده اند از جمله: در بعضی از روایات منقول از اهل بیت (ع) آمده است که آخرین سوره ای که بر پیامبر نازل شد،سورۀ نصر است. در این سوره بشارت به پیروزی مطلق شریعت داده شده که پایه های آن استوار و مستحکم گشته است و گروه گروه مردم آن را پذیرفته اند. با نزول این سوره، صحابه خرسند شدند؛ زیرا پیروزی مطلق اسلام بر کفر و تثبیت و استحکام پایه های دین را بشارت میداد. ولی عباس عموی پیامبر از نزول این سوره سخت غمناک گردید و گریان شد. پیامبر (ص) به او فرمود: “ای عمو چرا گریانی؟ گفت: به گمانم از پایان کار تو خبر می دهد. پیامبر (ص) فرمود: همان گونه است که گمان برده ای”. پیامبر (ص) دو سال پس از آن رحلت فرمودند.
در روایات دیگری آمده است که آخرین سوره، سوره برائت است که آیات نخستین آن در سال نهم هجرت نازل شد و پیامبر (ص) امام علی (ع) را فرستاد تا آن را بر جمع مشرکان بخواند. در بسیاری از روایات آمده است: آخرین آیه که بر پیامبر اکرم (ص) نازل شد آیۀ: "وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فیهِ إِلَى اللَّهِ ثُمَّ تُوَفَّى کُلُّ نَفْسٍ ما کَسَبَتْ وَ هُمْ لا یُظْلَمُون" بود که جبرئیل آن را نازل کرد و گفت: آن را در میانه آیه ربا و آیه دین (پس از آیه شماره ۲۸۰ از سورۀ بقره قرار دهد و پس از آن پیامبر بیش از ۲۱ روز و بنابر قولی ۷ روز ادامه حیات نداد.
احمد بن ابی یعقوب مشهور به ابن واضح یعقوبی (متوفای سال های پس از۲۹۲)در تاریخ خود چنین آورده است: گفته اند که آخرین آیۀ نازل شده بر پیامبر اکرم (ص) این آیه بود: “الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتی وَ رَضیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دینا”سپس در ادامه می گوید: و همین گفتار نزد ما صحیح و استوار است و نزول آن در روز نصب مولی امیر المؤمنین علی بن ابی طالب (ع) در غدیر خم بوده است.
نزول آخرین آیه قرآن
آری سوره نصر پیش از سوره برائت نازل شده است؛ زیرا سوره نصر در سال فتح مکه (عام الفتح) که سال هشتم هجرت بود، نازل گردیده و سوره برائت پس از فتح. بنابراین، راه جمع میان این روایات بدین گونه است که بگوییم: آخرین سورۀ کامل سورۀ نصر است و آخرین سوره به اعتبار آیات نخستین آن، سوره برائت است. اما آیۀ “وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فیهِ إِلَى اللَّهِ…” طبق روایت ماوردی در منی در سال حجة الوداع نازل گردید. بنابراین، نمی تواند آخرین آیه باشد؛ زیرا آیۀ “اکمال” پس از بازگشت پیامبر (ص) از حجة الوداع در غدیر خم بین راه نازل شده است.
در نتیجه می توان گقت که، نظریه ابن واضح یعقوبی، صحیح تر است؛ زیرا سوره برائت، پس از فتح مکه، در سال نهم هجرت و سوره مائده در سال دهم هجرت (سال حجة الوداع) نازل شده است. علاوه بر آن، سوره مائده مشتمل بر یکسری احکام است که پایان جنگ و استقرار اسلام را می رساند. به ویژه آیۀ «اکمال» که از پایان کار رسالت خبر می دهد و با آخرین آیه در آخرین سوره تناسب دارد. پس صحیح آن است که بگوییم آخرین سورۀ کاملی که بر پیامبر نازل شد، سوره مبارکه نصر است که در عام الفتح نازل شد، ولی آخرین آیه ای که نازل شد و پایان کار رسالت را خبر می دهد، آیه اکمال است. گر چه ممکن است به اعتبار آیات الاحکام، آخرین آیه: وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فیهِ إِلَى اللَّهِ”، باشد که در سوره بقره ضبط و ثبت شده است.با توجه به این مطلب نزول قرآن در سال دهم هجری (حجة الوداع) به پایان رسید.