به گزارش خبرنگار مهر، نشست نقد و بررسی ادبیات اردوگاهی در ایران عصر روز شنبه 26 مرداد با حضور مرتضی سرهنگی و جهانگیر خسروشاهی در سرای داستان بنیاد ادبیات داستانی ایران برگزار شد. در اين نشست پارامترها و عوامل اساسی شكل‌گيری طرح و ساختار رمان و داستان اردوگاهی و ادبیات اسارت مورد بررسی قرار گرفت.
در ابتدای این جلسه مرتضی سرهنگی مدیر دفتر ادبیات پایدار حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی در سخنانی گفت: هر جنگی در زمان و مکان مشخصی آغاز و در زمان و مکان مشخصی تمام می‌شود اما دامنه مطالعاتی آن تا قرنها ادامه دارد کما این که پس از 25 سال از اتمام جنگ تحمیلی، تاثیرات آن همچنان بر پژوهشهای محققان ما آشکار است.
وی یکی از ویژگیهای ادبیات موصوم به اردوگاهی را ترکیبی بودن آن عنوان کرد و یادآور شد: در این گونه ادبی ما یک فصل مستقل از جنگ می‌بینیم و در ادامه شاهد یک فضای اردوگاهی هستیم.
این پژوهشگر حوزه ادبیات دفاع مقدس همچنین با اشاره به وجود حبسیات متعدد در ادبیات ایران و اسلام و بیان این نکته که «حتی از امام موسی بن جعفر (ع) هم یک حبسیه به جای مانده است» گفت: این قبیل خاطرات از سه روش ممکن است به دست ما برسد؛ شیوه نخست از طریق یادداشتهای روزانه است که با قلم و کاغذ ماندگار می‌شود. البته در اردوگاههای اسرا استفاده از قلم و کاغذ معمولا ممنوع است. ما حتی در تاریخ داریم که دهخدا هم برای نگارش لغت نامه اش لغتها را پشت کاغذهای سیگار می‌نوشت و لذا می‌توان گفت کاغذ سیگار در ادبیات ما می‌توان روی آن بحث کرد.
سرهنگی با اشاره به سابقه فعالیت خود در این حوزه گفت: اولین بار که با یادداشتهای یک اسیر ایرانی برخورد کردم، خاطرات روزانه شخصی به نام جواد محبت‌پور اهل یکی از روستاهای کوچک اطراف بابل بود. او یادداشتهایش را به من داد و من آن را در کتابی با عنوان «دیوارهای بغداد» چاپ کردیم. تازه‌ترین کتابی هم که به همین شیوه یعنی یادداشتهای روزانه چاپ شده، کتاب «پایی که جا ماند» است.
این پژوهشکر حوزه جنگ سپس گفت: گونه دومی که خاطرات اردوگاهی را به ما منتقل می‌کند، خودنگاشت‌های اسرا جنگی پس از پایان اسارت است مثل خاطرات عبدالامین فرشید‌پور در کتاب «شنهای سرخ تکریت». سومین شیوه نیز همین گفتگوهای شفاهی است که یک خاطره‌نگار با یک اسیر جنگی انجام می‌دهد؛ او این خاطرات را ضبط می‌کند و سپس به سینه کاغذ می‌آورد.
سرهنگی با بیان اینکه ادبیات اسارت یک ادبیات تجربی است و لزوما باید آن را تجربه کرد، یادآور شد: هم خود جنگ و هم دنیای اسارت یک دنیای شگفت‌آور است و مشکل می‌توان به آن راه یافت. بعضیها که حتی در درون این دنیا هستند، قادر به نوشتن این خاطرات نیستند.
وی ادامه داد: من از سال 61 تا سال 82 با اسیران عراقی ارتباط داشته‌ام. یک واقعیت را که باید بازگو کنم و آن این است که ما در ایران از 19 کشور اسیرداری کردیم. آن روزها من خبرنگار بودم و با اسرای عراقی مصاحبه می‌کردم. آنها در شرایط بسیار خوبی بودند. من حتی ترجیح می‌دادم غذایم را در محل کارم نخوردم و می‌رفتم اردوگاه و با آنها غذا می‌خوردم. مجموعاً رفتار ایرانیها با اسرای عراقی بسیار انساندوستانه بود.
این پژوهشگر حوزه دفاع مقدس در بخش دیگری از بیان خاطرات خود از تعاملش با اسرای عراقی گفت: ما حتی آن زمان مصوب کردیم که هیچ یک از سربازانی که اهل شهرهای جنگی هستند و یا کسانی که یکی از بستگانشان در جنگ کشته شده، حق نگهبانی در اردوگاهها را ندارند به این خاطر که ممکن است حس انتقام در آنها برانگیخته شود و احتمالا با اسراء عراقی بدرفتاری کنند.
سرهنگی همچنین تعداد کتابهای منتشر شده از اسراء عراقی در ایران را حدود 60 تا 65 عنوان برآورد کرد و آن را یک میراث خوب خواند و گفت: این خاطرات مثل نفت خام می‌ماند که می‌توان مشتقات زیادی از آن استخراج کرد. ما خیلی زودتر از عراق کار پیاده‌سازی خاطرات اسرا را شروع کردیم و الان دستمایه خوبی در اختیار داریم. البته این را هم بگویم که من که سه سال است روی این مسئله کار می‌کنم، هنوز هم از خواندن برخی خاطرات اسرا عراقی حیرت می‌کنم.
وی ادبیات اسارت را انسانی‌ترین و جنگ توصیف کرد و در توضیح بیشتر این نکته گفت: افراد می‌خواهند بدانند کسانی که عیناً مثل خودشان هستند، چگونه در شرایط اسارت تاب آورده‌اند؟ به هر حال این نکته جذاب و جالبی برای مخاطبان است.
این پژوهشگر حوزه دفاع مقدس همچنین با اشاره به خاطرات معصومه آباد عضو شورای اسلامی شهر تهران که سالها اسیر عراقیها بوده است، به رفتار خشونت آمیز یکی از فرماندهان مشهور عراقی با اسرای ایرانی در اردوگاههای این کشور اشاره کرد و گفت: او تنها اسیر ایرانی است که به دوش سرگرد محمدی که یک شکنجه‌گر معروف عراقی بود، کشیده زده است. خانم آباد با سه دختر ایرانی دیگر هم سلولی بود و در شرایط بسیار بدی از آنها نگهداری می‌شد.؛ آنها که حتی چهار ماه یکب ار حمام نمی‌رفتند، یک بار از یک نگهبان عراقی ناخنگیری قرض می‌گیرند تا با آن ناخنهایشان را بگیرند با این هدف که برای عراقیها جذابیتی نداشته باشند.
معصومه آباد؛ تنها اسیر زن ایرانی که به گوش سرگرد عراقی معروف به بدرفتاری با اسرای ایرانی، سیلی نواخت
مدیر دفتر ادبیات پایداری حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی با اشاره به فعالیتهای تشکیلاتی که برای این موضوع در چند دهه گذشته انجام شده است، از تاسیس دفتر اسیران جنگی ایران و عراق در آینده نزدیک خبر داد و در همین رابطه گفت: حدود 6 میلیون نامه بین اسرا و خانواده‌هایشان مبادله شده و من تا الان نزدیک 12 هزار نامه را جمع آوری کرده‌ام که اینها منابع بسیار ارزشمندی است و می‌توان از آنها برای پژوهش استفاده کرد.
سرهنگی همچنین مقایسه تطبیقی ادبیات اردوگاهی اسرا ایرانی با اسرا کشورهایی مثل آلمان و روسیه که با کشور دیگری در جنگ بوده‌اند، اقدامی خوب توصیف کرد و خواستار توجه جدی پژوهشگران به این مسئله شد.
در این نشست همچنین جهانگیر خسروشاهی پژوهشگر در حوزه دفاع مقدس در سخنانی با اشاره به کتابی تحت عنوان «نحن بدأنا الحرب» (ما جنگ را آغاز کردیم) نوشته یکی از اسرا عراقی که سالها در ایران بوده است، وارد موضوع ادبیات اردوگاهی شد و گفت: واقعیت این است که در آنچه تا به حال منتشر شده، ما کمتر به نحوه تعامل خودمان با اسراء عراقی پرداخته‌ایم.
وی در همین رابطه به کتاب «پایی که جاماند» که نویسنده آن یک اسیر ایرانی است و خاطراتش را به شکنجه گر خود تقدیم کرده، اشاره کرد و با بیان اینکه ابتدا نسبت به این کتاب موضعی تند و مخالف داشته اما بعد از مطالعه آن نظرش تغییر یافته است، این کتاب را از افتخارات دفتر ادبیات پایداری حوزه هنری دانست.
خسروشاهی همچنین در تکمیل این گفته مرتضی سرهنگی که ادبیات اردوگاهی را انسانی‌ترین وجه ادبیات توصیف کرده بود، گفت: البته این سخن نباید به این معنی باشد که ادبیات اردوگاهی ادبیاتی خنثی است.
این پژوهشگر سپس با اشاره به کارنامه برخی افراد که کتاب‌هایی در این حوزه تالیف کرده‌اند، تاکید کرد: من در این زمینه باید این نکته را متذکر شوم که کتابی که آقای ده‌نمکی درباره اسرا نوشته و عنوان فرهنگ هم به خود گرفته است، یک کار ناقص است. شخصا دو کتاب دیگر را برای مطالعه پیشنهاد می‌دهم؛ یکی کتاب «هزار و یک شب» نوشته بیژن کریمی است و دیگری کتاب «رنج و گنج» نوشته امیر نوبرانی است.
این پژوهشگر حوزه دفاع مقدس همچنین گفت: خاطره و رمان هووی هم نیستند و این سخن که گفته می‌شود همین خاطرات اسراء ما را از اردوگاههای عراق که در قالب کتابهای منتشر شده، می‌توان رمان دانست، سخن صحیحی نیست.
در پایان این برنامه از دو کتاب «با جامه‌های شوکران» تالیف عبدالمجید نجفی و کتاب «نفر پانزدهم» تالیف جهانگیر خسروشاهی که هر دو از سوی انتشارات عصر داستان وابسته به بنیاد ادبیات داستانی ایرانیان به چاپ رسیده، رونمایی شد.