محمدعلی موظف رستمی از کارشناسان حوزه مسجد طی یادداشتی که در اختیار گروه دین و اندیشه خبرگزاری مهر قرار داده است، علاوه بر بیان برخی از مشکلات مساجد کشور به تبیین راهکارهایی برای پویایی مساجد پرداخته است که متن آن در ذیل بدین شرح است:
پیش مقدمه:
یکی از پیشنهادهای ارزنده ای که توسط جمهوری اسلامی ایران به سازمان کنفرانس اسلامی ارایه شده، نامگذاری هفته جهانی مسجد 31 مرداد الی6 شهریور ( 21 الی 27 اگوست) و اختصاص اولین روز این هفته به نام «روز جهانی مساجد» است که مصادف است با به آتش کشیده شدن مسجد الاقصی توسط صهیونیستهای افراطی که در 21 اگوست سال 1969 اتفاق افتاد. تصویب این پیشنهاد در اجلاس سی ام وزرای امور خارجه کشورهای اسلامی در تهران نشان از اهمیت و توجه جدی تر به مقوله مسجد با نگاه فراکشوری و جهان اسلامی می باشد و در قطعنامه ای که به این مناسبت از سوی سازمان کنفرانس اسلامی صادر گردید، از کشورهای عضو خواسته شده است، تا در راستای تحکیم مساجد، در توسعه فرهنگ و ارزشهای اسلامی در جهت تکریم و بزرگداشت هفته مذکور تلاش نمایند.
در این راستا با توجه به رأی قاطع شرکت کنندگان در انتخابات یازدهمین دوره ریاست جمهوری و استقرار دولت اعتدال و تدبیر و همزمان با آن قرار گرفتن شخصیتی از قشر معظم روحانیت در رأس قوه مجریه انتظار می رود بیش از پیش شاهد گسترده تر شدن فعالیتها و برنامه های مسجد در حوزه ها از سخت افزاری، نرم افزاری و نیز منابع انسانی باشیم. آنچه در پی می آید به طور اجمال انتظاراتی است که از دولت یازدهم در حوزه مسجد وجود دارد؛ امید است که با توجه به جایگاه این مکان مقدس و الهی در بین عامه مردم مورد اهتمام ویژه و جدی مسئولان قرار گیرد.
مقدمه:
جايگاه محوري و متعالي«مسجد» از ابتداي حكومت پيامبر اسلام(ص) در كانون توجه قرار گرفت و ايشان مسجد را به عنوان پايگاه ديانت و سياست در جامعه اسلامي ملحوظ داشتند. مسجد نیایشگاه و محل گردهمایی مسلمانان است. مسجد قدمتی به اندازه خود اسلام دارد و اولین مسجد با ورود پیامبر اسلام (ص) به مدینه تاسیس شد. در قرآن، مسجد به معنای اعم، نیایشگاه خداوند به کار رفته است. پیامبر گرامی اسلام (ص) پایه‌گذار اولین مسجد است. او مکانی را پایه‌گذاری کرد که علاوه بر عهده‌دار بودن نقش روحانی و معنوی، کانون فعالیت‌های اجتماعی مسلمانان نیز به شمار می‌رفت. به همین دلیل مسجد در طول تاریخ اسلام از ویژگی برجسته‌ای برخوردار بود. در گذشته همه امور مسلمین در ابعاد مختلف، از جمله عقاید و فعالیت‌های فرهنگی، عبادی، سیاسی و اقتصادی در مساجد انجام می‌شد. مساجد به عنوان مهمترین پایگاه تبلیغ و آموزش دینی، در مبارزه با تهاجم فرهنگی وظیفه سنگینی بر عهده دارند.
مسجد در صدر اسلام در همه زمینه های عبادي سياسي، فرهنگي، آموزشي، نظامي، قضايي و ... از جامعیت خاصی برخوردار بوده است؛ البته محور همه آنها امامت و پيشوايي در مسجد است كه به عنوان مهم ترين مسئله در ساختار و پيكره اين مكان مقدس مطرح است و كوچكترين غفلت ولو جزئي، سرانجام به لوث شدن هدف كلي و پايمال گشتن مقصد نهايي خواهد شد. اهميت اين موضوع در ساختار مسجد به اندازه اي است كه در زمان حضور پيامبر (ص) در مدينه، شخص ايشان عهده‌دار اداره مسجدالنبي (ص) بود و به همين جهت است كه در صدر اسلام مديريت و امامت مسجدالنبي (ص) به عهده شخص پيامبر(ص) و در غياب ايشان به عهده كساني بوده است كه به تشخيص آن بزرگوار صلاحيت امامت را داشته اند و توسط خود حضرت معرفي مي شده اند.
چرايي و ضرورت توجه به جايگاه مسجد در برنامه‌ريزي‌هاي كلان
اين مكان عبادي همواره به عنوان يك جايگاه استراتژيك در حوزه فرهنگ ديني، نقشي بي بديل در تربيت نسل‌ها داشته و دارد و بر همين اساس، بسياري از معضلات و ناهنجاري‌ها و نگراني‌هايي كه در حوزه فرهنگ اجتماعي رخ مي‌نمايد با توسعه سخت افزاري و نرم افزاري مساجد و توجه بيش از پيش به جايگاه آن در برنامه‌ريزي‌هاي كلان دولت مرتفع خواهد شد. از ديگر دلايل توجه ويژه و چرايي طرح مسئله مسجد را مي توان در جايگاه برجسته و مرتبت والاي آن در ميان عامه مردم و نيز برخورداري از بيشترين امكانات سخت‌افزاري و متنوع‌ترين برنامه‌هاي معنوي و گسترده ترين پايگاه فرهنگي و تبليغي در سطح كشور برشمرد. همين موارد مهم موجب شده است تا مساجد همواره در طول تاريخ از زمان شكل‌گيري آن در صدر اسلام تاكنون نقش اساسي و كاركردهاي مهمي را در تمامي عرصه‌هاي ديني، فرهنگي، اجتماعي و... ايفا نمايد به همين دليل نيازمند عنايت ويژه و در رأس و محور قرارگرفتن در برنامه‌ريزي‌هاي كلان و خرد مي‌باشد.
مهمترين چالشهاي پيش رو در توسعه نرم افزاري و سخت افزاري مساجد
براي حل مشكلات و چالش هايي كه مساجد با آن روبرو هستند بايد ديد كه اصولاً مسجد با چه اهداف، كارويژه ها، دامنه قلمرو و با چه ماهيتي بنا شده و فلسفه وجودي اين مكان‌‌هاي مقدس چيست؟ با چنين راهبردي خواهيم ديد كه مهمترين اين چالش‌ها عبارتند از: موضوع مديريت و منابع انساني مساجد، توسعه نرم افزاري و سخت افزاري، كم و كيف اجراي برنامه ها، مشخص نبودن حدود و ثغور دخالت و فعاليت نهادهاي مرتبط با مساجد و نيز چگونگي حضور و تاثير و تاثر دولت در مساجد و بر همين اساس، نخستين گام مؤثر در اعتلاي جايگاه مساجد، توجه به موضوع مديريت واحد و كلان و بحث نيروي انساني مجرب آموزش ديده و دلسوز است كه بدين ترتيب، حدود و ثغور قانوني و ميزان فعاليت نهادهاي مرتبط، ذيل راهبري مديريت كلان مسجد نيز خودبخود حل خواهد شد و در همين راستا توسعه نرم افزاري و سخت افزاري مساجد نيز در بستري هموار و رو به رشد درخواهد غلطيد.
مهمترين انتظارات حوزه مسجد از دولت يازدهم:
الف- مساجد:
در خصوص تعداد مساجد موجود در سطح كشور آمارهاي متعددي از سوي مراكز مختلف اعلام شده است كه به نظر مي‌رسد هيچكدام از آنها از دقت و صحت لازم برخوردار نيستند از جمله: در سرشماري 1381 مركز آمار ايران عدد 61623 براي تعداد مساجد ذكر شده است. تعداد مساجد در سرشماري طرح‌هاي ملي وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي در تابستان 1382 در قالب فهرستگان مساجد انجام گرفته است که عدد 58762 را نشان مي دهد. آمار ديگري كه توسط سامانه جامع اطلاعات مساجد توسط سازمان اوقاف و امور خيريه در سال 1391صورت گرفته است بالغ بر 65000 عدد مي باشد. البته آمار تعداد بيش از 70000 عدد نيز اعلام شده است كه با توجه به كاهش آمار ساخت و ساز مساجد در دهه هاي هفتاد و هشتاد نسبت به دهه شصت و نيز بررسي دقيق‌تر و كارشناسانه اين آمار کمی واقعی و صحیح به نظر نمی رسد.
با توجه به آمارهاي تقريبي مذكور در حالت خوشبينانه و نيز با توجه به تكميل شناسنامه مساجد به تفكيك هر مسجد، به نظر مي رسد آمار سازمان اوقاف به واقعيت نزديكتر باشد. اگر بخواهيم به نقطه حداقل مطلوب يعني براي هر 1000 نفر جمعيت يك مسجد برسيم در حال حاضر با توجه به جمعيت 75146669 نفر (بر اساس آخرين سرشماري رسمي در سال 1390 كشور)، با كمبود تعداد 10000 مسجد در سطح كشور مواجه هستيم. انتظار می رود حداقل تعداد 4000 مسجد در طي چهار سال از 1392 تا 1396 بخشي از اين تعداد به ميزان 30 درصد يعني به تعد 1200 مسجد، توسط كمكهاي مردمي و با نظارت و حمايت غير مستقيم دولت (معاف بودن مسجد از پرداخت هزينه خدمات عمومي و عوارض نيز كمك بلا عوض در قبال ميزان مبلغ آورده توسط روستائيان، تشويق و ترغيب وقف و اهداء زمين و...) ساخته شود و 70 درصد يقيه تعداد 2800 مسجد با حمايت و پشتيباني دولت و نيز بسترسازي جهت دريافت كمكهاي مردمي از طريق وضع قوانين و مقررات قابل اجرا (محاسبه كمكهاي مردمي دريافت شده از سوي اصناف، صاحبان مشاغل و بازار و... به عنوان ماليات و ...) احداث گردد .
از سوي ديگر با توجه به پراكنش جغرافيايي و آمايش سرزميني مساجد، بيشترين مساجد موجود در مناطق روستايي قرار دارد و مناطق شهري از نظر تعداد كمي از آمار پايين‌تري برخوردار مي باشند. بر اين اساس پيشنهاد مي شود با توجه به بالا بودن قيمت زمين و نيز هزينه ساخت و ساز مسجد، عمده حمايت دولت در اين زمينه در مناطق شهري به ويژه مناطق حاشيه شهرها و شهركهاي مسكوني و نيز نقاط پرتراكم داخل شهري كه فاقد مسجد مي باشند(حداقل آزادسازي و در اختيار گذاشتن زمين و امكانات خدماتي و رفاهي و...) صورت پذيرفته و در اولويت اول قرار گيرند.
ب- ائمه جماعات مساجد:
بر اساس نص صريح روايت وارده از رسول گرامي اسلام (ص) افضل الناس في المسجد الامام؛ برترين فرد در مسجد امام جماعت مي‌باشد. امام جماعت به عنوان محور و ستون قائم خيمه مسجد محسوب مي شود. عدم حضور امام جماعت در مسجد ضمن اينكه فعاليتهاي تبليغي و ديني مسجد را با مشكل جدي مواجه مي كند، خلاء حضور ايشان نيز مشكلات و انحرافات جدي را نيز موجب خواهد شد.
توجه به آمار ذكر شده مساجد (65000 عدد) حداقل براي هر مسجد يك روحاني به عنوان امام جماعت نياز مي باشد اين تعداد در صورتي است كه روحاني به طور تمام وقت و 24 ساعته در خانه عالم مسجد يا در مجاورت آن سكونت داشته باشند و سه وعده نماز صبح، ظهر و عصر و مغرب و عشاء را اقامه نمايد، كه متاسفانه بايد گفت كه به دلايل مختلف(دوري محل سكونت نسبت به مسجد، شاغل بودن، تدريس يا تحصيل و...) عملا چنين امكاني وجود نداشته و غالب ائمه جماعات تنها در يك وعده و تعداد كمي نيز در دو وعده و بسيار اندك نيز در سه وعده كامل در مسجد مورد نظر و واحد به اقامه نماز مي پردازند. اگر بخواهيم به شرايط مطلوب در اين زمينه برسيم حداقل دو برابر مساجد موجود نيازمند به امام جماعت مي باشيم كه به طور تقريبي 130000 نفر بر آورد مي شود كه اين مهم از چالشهاي جدي مي باشد كه مساجد كشور با آن مواجه مي باشند.
براساس آمار غيررسمي و تخمینی كه از سوي چند مركز تبليغي مرتبط در اين ارتباط دريافت شده است، تعداد كل ائمه جماعت فعال مساجد در ايام غيرتبليغ در سطح كشور بين حدود 18 هزار تا 21 هزار برآورد مي شود. حدود تقريبي اقامه نماز جماعت صبح 4000 و نماز ظهر و عصر 14000 و مغرب و عشاء 17000 مورد بوده و اين تعداد در ايام تبليغي محرم و صفر و رمضان به حدود تقريبي 50 هزار نفر ارتقاء مي‌يابد. (بر اساس آمار حدود 45 هزار روحاني كه در ايام تبليغي محرم و رمضان به سراسر كشور اعزام مي شوند و عنايت به اين نكته مهم كه مكان تبلغي اكثريت قريب به اتفاق آنها مساجد و مهمترين فعاليت تبليغي نيز اقامه نماز جماعت مي باشد). براي رسيدن به نقطه مطلوب در دوره چهار ساله دولت يازدهم انتظار است که رقم حدود 21 هزار نفر فعلي به 25 هزار نفر در پايان چهار ساله دولت یازدهم برسد.
ج- كانونهاي فرهنگي مساجد
تعداد دقيقي از كانونهاي فرهنگي مساجد كشور در دسترس نيست. بر اساس آمارهاي اعلامي از سوي مراكز فعال فرهنگي در مساجد كشور نزديك به 20000 كانون فرهنگي هنري و ورزشي زير نظر ستاد عالي نظارت بر كانونهاي فرهنگي مساجد كشور و نيروي مقاومت بسيج و سازمان تبليغات اسلامي و نيز ديگر نهادها مشغول به فعاليت مي باشند. با توجه به جايگاه اين كانونها در جذب نوجوانان و جوانان به مسجد براي رسيدن به نقطه مطلوب بايد براي هر مسجد يك كانون داير و فعال گردد. پيشنهاد افزايش كمي و كيفي كانونها براي دوره چهار ساله دولت يازدهم دستيابي به عدد 24000 كانون (با احتساب 20هزار كانون فعلي) مي باشد كه ميانگين افزايش برای هر سال تعداد 1000 عدد مي باشد.
د- تعداد كتابخانه هاي مساجد
برای كتابخانه هاي مساجد تعريف دقيقي وجود ندارد؛ اگر كتابخانه به معناي حداقلي آن وجود بيش از 5000 عنوان كتاب و يك كتابدار مستقل بدانيم، تعداد تقريبي كتابخانه هاي مساجد به 5000 عدد نمي رسد (البته بايد به وجود كتابخانه هاي شبستاني مساجد سازمان تبليغات و نيز كتابخانه هاي باز كانونهاي فرهنگي و هنري مساجد وزارت ارشاد اشاره شود كه به دليل برخورداري از تعداد اندك كتاب شامل عنوان كتابخانه به معناي واقعي نمي شوند) براي رسيدن به نقطه مطلوب براي هر مسجد يك كتابخانه بايد ساخته شود. انتظار می رود براي دوره چهار ساله دولت يازدهم افزايش كمي و كيفي اين كتابخانه ها از رقم 5000 به تعداد 9000 برسد كه ميانگين براي هر سال تعداد 1000 كتابخانه كه حداقلي از كتب و منابع متنوع و مختلف و نيز امكانات سخت افزاري و نرم افزاري در حد معمول و مقبول برخوردار است، مي باشد.
ه- توسعه فضاي مجازي و شبكه سايبري در مساجد
امروزه لزوم بهره‌مندي از فضاي سايبر توسط مراكز فرهنگي و ديني بر كسي پوشيده نيست؛ با عنايت به اينكه در عصر مجازي و عصر ارتباطات و اطلاعات قرار داريم، گسترش و توسعه فعاليتهاي فرهنگي در فضاي مجازي توسط فعالان مسجدي بسيار ضروري است. اين مهم توجه ويژه را مي طلبد بر اساس آمار موجود در حال حاضر تعداد 10000 مسجد در سطح كشور در قالب پورتال ملي مساجد و ... در اين عرصه فعال هستند. انتظار براي گسترش كمي و كيفي در دوره چهار ساله تعداد 10000 مسجد مي باشد كه ميانگين سالانه آن تعداد 2500 مسجد را در بر مي گيرد. مهمترين اقدام دولت در اين خصوص فراهم سازي بسترهاي شبكه ارتباطي براي مسجد از جمله وصل مساجد به فيبر نوري و امكانات نرم افزاري و برنامه و نيز پشتيباني سخت افزاري و خدماتي در اين حوزه مي باشد.
و- تعداد خانه هاي عالم (مساجد)
خانه هاي عالم براي مساجد از دو حيث قابل بررسي مي باشد؛ خانه هايي كه در چند ساله اخير به صورت نظام‌مند و با توافق وزارت كشور و سازمان تبليغات اسلامي ساخته شده است كه آمار دقيق آن 4321 بوده و عمدتا در مناطق روستايي ساخته شده اند و ديگري خانه هايي هستند كه از گذشته هاي دور تا به حال در كنار مساجد ساخته شده اند كه آمار دقيقي از آن در دسترس نمي باشد و به نظر مي رسد تعداد 10 درصد حدود 6000 مسجد را شامل شود. امید است در دوره چهار ساله دولت يازدهم تعداد خانه هاي عالم بر اساس پيشنهاد استقرار تعداد 7500 نفر روحاني مستقر و طرح هجرت تا پايان دوره دولت در سال 96 افزايش تعداد 3179 عدد براي هماهنگي با تعداد روحانيون مستقر و هجرتي طي اين سالها ساخته شود.
در كنار اين خانه هاي عالم با توجه به پيشنهاد ساخت تعداد 4000 مسجد در طي اين چهار سال، ساخت همين تعداد خانه مسكوني امام جماعت مسجد همزمان با مساجد جديدالاحداث نيز ضروري مي باشد. اين تعداد خانه‌هاي امام جماعت مسجد و احتساب تعداد خانه هاي عالمي كه پيشنهاد ساخت آنها داده شده كل اين اماكن مسكوني به 7179 عدد مي رسد.
ز- بيمه خدام مساجد:
جايگاه خدام در ارائه يك مسجد مطلوب از حيث تنظيف و بهداشت و پاكيزه گي مساجد بر كسي پوشيده نيست. اگر به وضعيت معيشتي و خدماتي اين نيروهاي خدوم به نحو مناسب رسيدگي شود شاهد افزايش انگيزه اين عزيزان در ارائه خدمات بهتر و در نتيجه افزايش جاذبه و اقبال عمومي خواهيم بود. يكي از مهمترين دغدغه هاي فعلي خادمين مساجد وضعيت بيمه آنها مي باشد. براساس آخرين اطلاعات نسبتاً دقيق موجود، تعداد كل خادمان بيمه شده مساجد 27000 نفر در سراسر كشور است و انتظار است طي چهار سال پيش روي اين تعداد به كل مساجد كشور كه به دو برابر يعني 54000 خادم ارتقاء يابد يعني ميانگين سالانه تعداد 6750 نفر خادم را در بر مي گيرد.
ح- نگهداشت وضعيت موجود مساجد
همانگونه كه ذكر شد تعداد فعلي مساجد در سطح كشور حدود 65000 باب است که براي نگهداشت حداقلي وضعيت تنها در حوزه سخت افزاري مساجد به طور تقريبي در حال حاضر مبلغي بالغ بر 500 ميليارد تومان مورد نياز است. اگر تورم و افزايش سالانه هزينه‌ها را در نظر بگيريم اين مبلغ هرساله مبلغ بيشتري می شود. اميد است در دولت تدبير و اميد اين حداقل هاي انتظار در حوزه مسجد برآورده شود تا شاهد حركتي سريعتر و رو به جلو براي دستيابي به مسجد طراز اسلامي كه زمينه ساز ايجاد مساجدي موفق، فعال و پرنشاط مي باشد، در سطح جامعه اسلامي ايران عزيز باشيم.