به گزارش خبرنگار مهر، نظام آموزشی در مکتبخانهها کودکان را در هر سنی می‌پذیرفت و تحصیل در مکتب‌خانه زمان خاصی برای پایان نداشت؛ آموزش قرآن و خواندن و نوشتن از مواردی بود که به فرزندان ایران در گذشته یاد داده می‌شد.
همچنین مشهد به دلیل وجود بارگاه امام رضا(ع) و هویت مذهبی که داشت و حضور علمای برجسته دینی در تاریخ خود بیش از پانزده مدرسه را به یاد دارد که اکنون بنای تاریخی محسوب و در محدوده حرم رضوی قرار دارند.
بنای مجلل مدرسه "میرزا جعفر" در صحن انقلاب حرم رضوی
مدرسه "میرزا جعفر" با بنایی با شکوه و بسیار مجلل از مدارس تاریخی شهر مشهد است که توسط میرزا جعفر نامی از تاجری که با سفر به هندوستان ثروت فراوانی اندوخته بود ساخته شد.
اين مدرسه كه اكنون در قسمت شمال صحن انقلاب قرار دارد در روزگار شاه عباس دوم ساخته شده و صحن بزرگ مدرسه به شكل مستطيل كه در چهار ضلع آن حدود 90 حجره در دو طبقه ساخته شده است.
همچنین آب‌نماى بزرگ وسط صحن حياط به همراه دو ايوان بزرگ قسمت شمال و جنوب مدرسه، باعث شكوه بيشتر آن شده است.
ايوان شمالى مدرسه نیز که در آخرين بازسازى همچنان دست نخورده باقى‌مانده از لحاظ كاشى كارى معرق، هفت رنگ و انواع خطوط و كتيبه هاى موجود در آن به همراه گچبرى هاى نفيسش در زمره بناهاى بسيار نفيس اسلامى محسوب می‌شود.
مدرسه "پایین پا"
مدرسه "سعدالدین" که طرف پایین روضه مقدسه واقع شده و به مدرسه "پایین پا" شهرت داشت از جمله مدرسه های قدیمی مشهد است که این مدرسه نیز یک باب حمام و کاروانسرا و چند باب دکان و املاک موقوفه دیگری را در خود جای داده بود.
مدرسه‌ای بالای سر حضرت
مدرسه "بالاسر" از بناهای ساخته شده در دوره تیموری است که علت نامگذاری آن به بالا سر این است که درطرف بالای روضه مبارکه قرار دارد و این مدرسه به روایتی توسط بعضی از شاهزادگان امیر تیمور در سده نهم هجری بنا شده است.
تاريخ و بانى اوّليه این مدرسه مشخص نیست اما احتمالاً اين مدرسه همان است كه ابن بطوطه در قرن هشتم به هنگام سفر به مشهد بدان اشاره مى كند.
این مدرسه هم اکنون تخريب شده و رواق باشكوه دارالولايه در مجموعه اماكن متبركه حرم مطهر امام رضا (ع) به جای آن احداث شده است.
"پریزاد خانم" ندیمه ای که مدرسه ساخت
مدرسه "پریزاد خانم "که بنای کوچکی است؛ پریزاد خانم از ندیمه‌های گوهرشاد آغا، همسر شاهرخ تیموری بود که درهمان وقت که خانم او مسجد گوهرشاد را می‌ساخت او نیز این مدرسه را بنا کرد و موقوفه برای آن قرارداد.
اين مدرسه که را در سال 823 هـ.ق احداث شده هم اکنون داخل مجموعه اماكن حرم مطهّر امام رضا (ع) قرار دارد، به عنوان يك يادگار تاريخى ـ اسلامى محافظت مى شود.
"دو در" مدرسه‌ی بازیباترین معماری درعصر تیموری
مدرسه "دو در" که آن نیز مانند مدرسه" بالاسر " از ابنیه شاهزادگان تیموری است و موقوفه هم دارد. اين مدرسه يكى از زيباترين و اصيل ترين نمونه هاى معمارى عصر تيمورى است و آنگاه كه طرح اوليه آن را پايه ريزى مى كردند در حاشيه معروفترين بازار مشهد به نام بازار زنجير قرار داشت، اما هم اكنون در مركز مجموعه اماكن و بيوتات حرم مطهّر رضوى واقع شده است.
اين اثر تاريخى توسط يكى از فرماندهان دوره تيمورى به نام "اميريوسف خواجه بهادر ملقّب به غياث الدين" در دوران سلطنت ميرزا شاهرخ (807 ـ 850 ق) به سال 843 ق احداث شده است، مدتى به نام بانى اوليه اش به يوسف خواجه و سپس به دودر ـ به علت وجود دو ورودى در شرق و غرب مدرسه ـ مشهور شد.
مدرسه" باقريّه" همان "سمیعیه" است
مدرسه باقریه از مدارس عهد صفوى است كه برابر سنگ نبشته سردر مدرسه نام آن "سميعيّه " بوده است و منسوب به ملاّ محمّد سميع ـ بانى مدرسه ـ بوده است که به اجازه مرحوم ملاّ محمّد باقر سبزوارى از مجتهدان عصر خويش، به دست مير عبدالحسين اصفهانى و حاج محمد شفيع اصفهانى ساخته شده است.
مدرسه "خیرات خان" هم اکنون قسمتی از دانشگاه علوم اسلامی رضوی است
مدرسه "خیرات خان" که بنائی با عظمت بود و اکنون تخریب شده است بیست طلبه را پذیرش می کرد و چند باب دکان موقوفه جزء این مدرسه بود.
مدرسه خيرات خان از مدارس دوره صفوى است كه به هنگام حكومت شاه عباس دوم بنا شده و بانى آن فردى به نام خيرات خان بوده كه قبل از اتمام بنا درگذشته و مدرسه به نام او مشهور شده است.
پس از پيروزى انقلاب، ساختمان قديمى به كلى تخريب و مدرسه اى با همان نقشه و طرحهاى هنرى با استفاده از مهندسى جديد و معمارى سنتى احداث شد و در حال حاضر به عنوان قسمتى از دانشگاه علوم اسلامى رضوى محل تحصيل طلاّب و دانشجويان علوم اسلامى است.
"عباسقلی خان " مدرسه‌ای تاریخی که عقب کشیده شد
مدرسه "عباسقلی خان " که بانی آن از طایفه شاملو است بنای جامع و کاملی است موقوفات بسیار از املاک و حمام و دکان دارد.
این مدرسه درابتدای خیابان نواب صفوی در مشهد و حاشیه زیر گذر قرار دارد و از جمله مدارس قدیمی دایر است که توسط "عباسقلی خان بیگلربیگی "احداث شده است .
سردر این مدرسه درسال های اخیر درجریان توسعه حریم حرم مطهر و تعریض خیابان نواب صفوی ، به عنوان یکی از آثار تاریخی – مذهبی ، بدون تخریب شکل ظاهری به عقب کشیده شد و اکنون در حاشیه ضلع جنوبی خیابان واقع شده است.
ساختمان مدرسه از نوع چهار ایوانی و از آثار معماری عهد صفویه می باشد و بخش های مختلف آن با مقرنس و کاشی کاری و گچبری های زیبا تزیین شده است.
مدرسه عباسقلی خان همچنین از جمله آثار معماری مشهد و تحت نظارت سازمان میراث فرهنگی خراسان و در حال حاضر یکی از مراکز حوزه علمیه مشهد است که در مجاورت حرم مطهر رضوی قراردارد.
مدارسی که نام شاگردانشان در تاریخ ثبت است
وجود مدارس اسلامی در پایتخت معنوی که از دوران کهن بنا شده و هنوز بر جای خود ایستاده اند نشان از تمدن و فرهنگ جاری در این شهر دارد واین سرزمین در خاطر خود علمای برجسته‌ای را به یاد دارد که شاگردان همین مدرسه‌ها و مکتبخانهها بوده و تاریخ ساز بوده اند و مدرسه حاجی رضوان، مدرسه نواب میرزا صالح، مدرسه حاجی حسین، مدرسه ملا محمدباقر، مدرسه فاضل خان، مدرسه ملا تاجی، مدرسه عبدل خان و مدرسه سلیمان خان اعتضادالدوله نیز از جمله این مدارس تاریخی هستند.
...............................
گزارش : زهره رنگ آمیز